Θεόκλητος Ρουσάκης: Τό θρησκευτικό συναίσθημα στό ἀρχαῖο ἑλληνικό στράτευμα

Προκειμένου νὰ καταδείξουμε τὴν πηγαία καὶ βαθύτατη σχέση τοῦ στρατεύματος μὲ τὴν θρησκεία διαχρονικὰ θὰ προσπαθήσουμε νὰ καταγράψουμε πληροφορίες καὶ ἱστορικὰ στοιχεῖα ἔχοντας ὡς πηγὲς ἀρχαιολογικὰ εὑρήματα ἀλλὰ καὶ ἱστορικὰ καὶ φιλολογικὰ κείμενα ἀπὸ τὴν ἱστορία τῶν πόλεων - κρατῶν τῆς Ἀρχαίας Ἑλλάδος. 

Ἐπιγραμματικὰ λοιπὸν θὰ μπορούσαμε νὰ ἀναφέρουμε ὅτι οἱ σχέσεις τοῦ στρατοῦ μὲ τὴ θρησκεία καὶ ἦταν ἰδιαίτερα στενὲς σὲ ὅλες τὶς φάσεις λειτουργίας τοῦ στρατεύματος, τόσο κατὰ τὴ διάρκεια εἰρηνικῶν περιόδων ὅσο καὶ κατὰ τὴ διάρκεια πολεμικῶν ἐπιχειρήσεων.

            Στὴν ἀρχαία Ἀθήνα οἱ νέοι μὲ τὸ ξεκίνημα τῆς στρατιωτικῆς τους θητείας κρατῶντας τὰ ὅπλα τους ἔδιναν τὸν ὅρκο στὸ ναὸ τῆς θεᾶς Ἀγλαύρου στὴν Ἀκρόπολη, μὲ τὰ ἑξῆς : «Οὐ καταισχυνῶ τὰ ὅπλα,......... ἀμυνῶ δὲ καὶ ὑπὲρ ἱερῶν καὶ ὁσίων,.........Καὶ τὰ ἱερὰ τὰ πάτρια τιμήσω. Ἵστορες θεοὶ......

Οἱ καταγραφὲς τοῦ Ξενοφῶντος γιὰ τὴν Ἀρχαία Σπάρτη γιὰ παράδειγμα, ἀναφέρουν ὅτι πρὶν τὴν ἐκκίνηση γιὰ κάποια ἐκστρατεία, ἀναπέμπονταν προσευχὲς καὶ προσφερόταν θυσίες στοὺς θεοὺς προκειμένου νὰ ἐφελκυσθεῖ ἡ βοήθειά τους γιὰ τὴν αἴσια ἔκβαση τῶν ἐπιχειρήσεων. Ὁ Θουκυδίδης περιγράφει γιὰ τὴν ἀρχαία Ἀθήνα ὅτι πρὶν τὴν ἀναχώρηση τοῦ στόλου γιὰ τὴν ἐπιχείρηση κατὰ τῶν Συρακουσῶν ἀναπέμπονταν σπονδὲς καὶ προσευχές.

           Χαρακτηριστικὸ περιστατικὸ δὲ αὐτῆς τῆς ἰσχυρᾶς πίστης τους περιγράφεται ἀπὸ τὸν Ἡρόδοτο κατὰ τὴν στάση τῶν Σπαρτιατῶν λίγο πρὶν τὴ Μάχη τῶν Πλαταιῶν. Σύμφωνα μὲ τὴ διήγηση οἱ Σπαρτιᾶτες ἕτοιμοι παρατεταγμένοι σὲ θέση μάχης, ὁ βασιλιᾶς λίγο πιὸ πίσω νὰ ἐπιτελεῖ θυσία καὶ νὰ σφάζει τὸ θῦμα. Τὰ σπλάχνα ὅμως δὲν δείχνουν καλὰ σημάδια, ἡ θυσία πρέπει νὰ ἐπαναληφθεῖ δύο καὶ τρεῖς καὶ τέσσερεις φορές, ὡστόσο τὸ περσικὸ ἱππικὸ προελαύνει καὶ οἱ ἀρκετοὶ Σπαρτιᾶτες πέφτουν ἤδη νεκροί.

Οἱ ὑπόλοιποι μένουν ἀκίνητοι μὲ τὶς ἀσπίδες στὸ ἔδαφος χωρὶς κἂν νὰ προφυλαχτοῦν ἀπὸ τὴν ἐπίθεση τῶν Περσῶν περιμένοντας τὸ σῆμα τῶν θεῶν. Ἐπιτέλους τὰ σημάδια γίνονται εὐνοϊκὰ στὴ θυσία καὶ τότε μόνο οἱ Σπαρτιᾶτες σηκώνουν τὶς ἀσπίδες τους, τραβοῦν τὰ ξίφη καὶ κατατροπώνουν τὸν ἐχθρό.( ΗΡΟΔΟΤΟΥ, Θ, 61-62)

Μετὰ τὸ τέλος τῶν ἐπιχειρήσεων, ἰδίως ὅταν αὐτὲς ἦταν νικηφόρες, ὁ νικητὴς στρατὸς ἐπιστρέφοντας στὴν πόλη κατευθυνόταν στὸ ναὸ ὅπου πρόσφεραν εὐχαριστήρια θυσία τραγουδῶντας ἕναν ὕμνο, τὸν θρίαμβο, προκειμένου νὰ ἐκφρασθεῖ ἡ πεποίθηση ὅτι τὸ ἀποτέλεσμα τῆς νίκης ὀφειλόταν στὴ συνδρομὴ τῶν θεῶν. Μὲ τὰ λάφυρα τοῦ πολέμου ἔφτιαχναν τό ''τρόπαιον'', τὸ ὁποῖο συμβόλιζε τὴ νίκη καὶ τὸ ἀφιέρωναν στοὺς θεοὺς γιὰ νὰ τοὺς εὐχαριστήσουν ποὺ τοὺς βοήθησαν στὴν αἴσια ἔκβαση τῆς μάχης.

Ἕνα ἀκόμη ἐνδεικτικὸ στοιχεῖο τῆς βαθιᾶς θρησκευτικότητας τῶν Ἀρχαίων Ἑλλήνων καὶ ἕνα ἀπὸ τὰ ἱερότερα καθήκοντά τους στὸν πόλεμο, ἦταν ἡ ταφὴ τῶν νεκρῶν μὲ τὰ ἔθιμα καὶ τὶς τιμὲς ποὺ ὅριζε ἡ θρησκεία. Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περίπτωση τῆς Ναυμαχίας ποὺ διεξήχθη τὸ 406 πχ στὶς Ἀργινούσες, μεταξὺ Λέσβου καὶ Μικρασιατικῶν παραλίων στὴν ἐκπνοὴ τοῦ Πελοποννησιακοῦ Πολέμου, μεταξὺ ὀκτὼ Ἀθηναίων στρατηγῶν ποὺ ἡγοῦντο 155 τριήρεων καὶ τοῦ Σπαρτιάτη Καλλικρατίδα ποὺ ἡγεῖτο 120 τριήρεων.

Ἡ ναυμαχία ἔληξε μὲ νίκη τῶν Ἀθηναϊκῶν δυνάμεων ἀπέναντι στοὺς Σπαρτιᾶτες. Ὅμως ἡ νίκη ἀμαυρώθηκε ἀπὸ τὴν ἐκτέλεση, μετὰ ἀπὸ δίκη, τῶν νικητῶν Ἀθηναίων στρατηγῶν μόλις ἐπέστρεψαν στὴν Ἀθήνα. Τοῦτο διότι κατηγορήθηκαν ἐπειδὴ δὲν διέσωσαν τοὺς ναυαγοὺς καὶ δὲν περισυνέλλεξαν τὶς σωρούς τῶν περίπου 5.000 συμπολεμιστῶν τους ὡς ὄφειλαν. Αὐτὴ ἡ ἀντίδραση τῶν Ἀθηναίων πολιτῶν ἦταν ἀπόλυτα συμβατή μὲ τὶς ἀξίες καὶ τὶς θρησκευτικὲς πεποιθήσεις τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων.

            Πέραν τῆς ἱερότητος τῆς ταφῆς τῶν νεκρῶν τοῦ πολέμου, θεωρεῖτο ἱερὴ ὑποχρέωση καὶ ἡ προστασία σημαντικῶν προσώπων τοῦ ἐχθροῦ ποὺ συλλαμβάνοντο αἰχμάλωτοι ὅπως ἱερέων, πρέσβεων ἀγγελιοφόρων, ἀλλὰ καὶ ἡ προστασία ἱερῶν ἀντικειμένων, ναῶν, μαντείων, τεμένων καὶ ἄλλων ἐγκαταστάσεων ποὺ σχετίζονται μὲ τὴ λατρεία τῶν Θεῶν.

Αίσχύλος

     Βέβαια σὲ ὅλο τὸ φάσμα αὐτῶν τῶν θρησκευτικῶν ἐκδηλώσεων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸν πόλεμο καὶ τὶς ἐκστρατεῖες διαπιστώνουμε τὴν ἔντονη παρουσία τῶν μάντεων. Κανένα ἑλληνικὸ στράτευμα δὲν ἐκστράτευε χωρὶς νὰ συνοδεύεται ἀπὸ τοὐλάχιστον ἕνα μάντη. Κανένας στρατηγὸς δὲν ξεκινοῦσε μιὰ μάχη ἂν δὲν συμβουλευόταν πρῶτα τὸ μάντη του. Εἶναι ἐντυπωσιακὸ ὅτι ὁ Αἰσχύλος εἶχε ἐπινοήσει καὶ τὸν εἰδικὸ ὅρο ''στρατομάντις'' γιὰ τοὺς μάντης ποὺ βρισκόταν στὴν ὑπηρεσία τοῦ στρατεύματος. ( Αἰσχύλου, Ἀγαμέμνων ,123)

Ὁ Τειρεσίας

Ὁ Τειρεσίας, ὁ ἐπίσημος σύμβουλος τῶν βασιλέων τῆς Θήβας ποὺ διαδραμάτισε σημαντικὸ ρόλο στὸν μῦθο τοῦ Λαΐου καὶ τοῦ Οἰδίποδα, ὁ μάντης Κάλχας στὸν Τρωικὸ Πόλεμο, ὁ μάντης Θέοκλος τῶν Μεσσηνίων στὸν Β' Μεσσηνιακὸ Πόλεμο, ὁ μάντης τῶν Ἑλλήνων Εὐφραντίδης κατὰ τὴ ναυμαχία τῆς Σαλαμῖνος, οἱ μάντεις Θεαίνετος καὶ Στιλβίδης στὸν Πελοποννησιακὸ Πόλεμο, o Ἀρίστανδρος τοῦ Μ. Ἀλεξάνδρου, εἶναι μερικοὶ ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ διαδραμάτισαν πρωταγωνιστικὸ ρόλο στοὺς πολέμους ποὺ συμμετεῖχαν. Ἡ σπουδὴ μὲ τὴν ὁποία δέ, ἀντιμετώπιζαν τὰ ἀρχαῖα ἑλληνικὰ στρατεύματα τὶς προβλέψεις τῶν μάντεων ἀλλὰ καὶ ἡ γενικευμένη παρουσία τους στὶς ἐπιχειρήσεις εἶναι ἡ ἀπόδειξη τῆς βαθιᾶς θρησκευτικότητάς τους καὶ τῆς πίστης τους ὅτι οἱ θεοὶ συμμετέχουν ἐνεργὰ στὴν ἔκβαση τῶν πολέμων μέσῳ τῶν ἀντιπροσώπων τους στὴ γῆ ποὺ εἶναι οἱ μάντεις.

Ὁ μεγάλος σεβασμὸς καὶ ἡ πίστη ποὺ εἶχαν τὰ στρατεύματα τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων στοὺς Θεοὺς ἐκδηλώνονταν ἀπερίφραστα καὶ πρὸς τοὺς ἀντιπροσώπους τους, ποὺ ἦταν οἱ μάντεις καὶ οἱ ἱερεῖς τους, τοὺς ὁποίους θεωροῦσαν ἀναπόσπαστο στοιχεῖο τοῦ στρατεύματος. Ἔτσι λοιπὸν βλέπουμε τοὺς μάντεις καὶ τοὺς ἱερεῖς νὰ μὴν περιορίζονται μόνο στὸ θρησκευτικό τους ρόλο ἀλλὰ νὰ ἔχουν λόγο καὶ σὲ θέματα στρατηγικῆς, διοίκησης στὴ μάχη ἢ ἀκόμη καὶ ὡς ἀντιπρόσωποι σὲ διπλωματικὲς διαβουλεύσεις μὲ ἀντίπαλες δυνάμεις. 

Ἐπιπρόσθετα ὑπάρχουν πολλὲς ἱστορικὲς ἀλλὰ καὶ ἀρχαιολογικὲς καταγραφὲς συμμετοχῆς τῶν μάντεων ὡς πολεμιστῶν στὸ πλευρὸ τῶν στρατηγῶν τους, παρὰ τοῦ ὅτι τὸ ἔργο τους ἦταν καθαρὰ θρησκευτικό. Χαρακτηριστικὴ περίπτωση, ἀναφερόμενη ἀπὸ τὸν Ἡρόδοτο (ΗΡΟΔΟΤΟΥ , Ζ, 221,228), τοῡ μάντη Μεγιστέα νὰ μάχεται καὶ νὰ πεθαίνει στὸ πλευρὸ τοῦ Λεωνίδα στὴ μάχη τῶν Θερμοπυλῶν, τοῦ μάντη Ἁγία ποὺ σύμφωνα μέ τὸν Πλούταρχο σκοτώνεται κατὰ τὸν Βοιωτικὸ Πόλεμο στὸ πεδίο τῆς μάχης στὴν Ἀλίαρτο στὸ πλευρὸ τοῦ Στρατηγοῦ τῆς Σπάρτης Λύσανδρου ( ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ, Λύσανδρος).

Τέλος πλὴν τῶν μάντεων ποὺ συμμετέχουν στὴ θρησκευτικὴ λειτουργία τοῦ στρατεύματος καὶ ἀκολουθοῦν τὰ στρατεύματα στὶς ἐκστρατεῖες πρέπει νὰ μνημονεύσουμε καὶ ἕνα ἄλλο εἶδος θρησκευτικοῦ λειτουργοῦ ποὺ ἦταν οἱ ''πυρφόροι''. Οἱ πυρφόροι ὡς ἱερεῖς θεωροῦνταν στὸν πόλεμο ἱεροὶ καὶ ἀπαραβίαστοι καὶ ἐκτὸς ἀπὸ τὸ ἄναμμα καὶ τὴν προετοιμασία τοῦ βωμοῦ γιὰ τὴ θυσία ἦταν αὐτοὶ ποὺ μετέφεραν τὴν ἱερὴ φλόγα καὶ προπορευόταν τοῦ στρατεύματος.

Κλείνοντας θὰ πρέπει νὰ ἀναφερθοῦμε καὶ σὲ μιὰ ἀκόμη θρησκευτικὴ ἐκδήλωση τοῦ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ στρατεύματος ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Παιᾶνα. Πρόκειται γιὰ τὸ θρησκευτικὸ ἆσμα ἢ ὕμνο ποὺ ἔψαλλαν οἱ στρατιῶτες εἴτε πρὸ τῆς μάχης πρὸς τὸν Ἀπόλλωνα συνήθως ἢ τὸν Ἄρη ποὺ λεγόταν '' ἐμβατήριον'' ἢ μετὰ τὴ μάχη πρὸς τὸν Ἀπόλλωνα ποὺ λεγόταν ''ἐπινίκιος'', ὅταν τὸν εὐχαριστοῦσαν γιὰ τὴ νίκη. Ὁ Παιᾶνας λειτουργοῦσε ὡς '' μιὰ δημόσια ἄσκηση εὐλαβίας'' ( G.E.Muller) ἀλλὰ καὶ ταυτόχρονα μιὰ τεχνικὴ ἐξύψωσης τοῦ ἠθικοῦ καὶ ἐνθάρρυνσης τῶν στρατευμάτων γιὰ νὰ ἀποβάλουν τὸ αἴσθημα τοῦ φόβου καὶ τοῦ ἄγχους τῆς ἐπικείμενης μάχης.

    Συμπερασματικὰ μποροῦμε νὰ συνοψίσουμε ὅτι τὸ στράτευμα τῶν ἀρχαίων πόλεων - κρατῶν διακατείχετο ἀπὸ βαθὺ θρησκευτικὸ συναίσθημα καὶ θεωρεῖτο δεδομένο ὅτι, γιὰ κάθε πολεμικὴ ἐπιχείρηση ἢ ἐκστρατεία ἡ ''ἔγκριση τῶν θεῶν'' ἦταν ἀπαραίτητη γιὰ τὴν ἐπιτυχῆ ἔκβαση τῆς ἐκστρατείας ἢ τοῦ πολεμικοῦ ἐγχειρήματος. Ἐξ αὐτοῦ ἀπορρέει καὶ ὁ ἰδιαίτερος ρόλος ποὺ ἐπιτελοῦσαν οἱ ἐκπρόσωποι τῶν θεῶν στὸ στράτευμα ποὺ ἦταν οἱ μάντεις κυρίως ἀλλὰ καὶ οἱ ἱερεῖς. 

Ἀπὸ τὴν ἐκτίμηση καὶ τὸ σεβασμὸ ποὺ εἶχε τὸ στράτευμα πρὸς τὸ θεσμικὸ ρόλο τοῦ μάντη, ἀπορρέει καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι πέραν τῶν θρησκευτικῶν τους καθηκόντων, οἱ μάντεις σὲ πολλὲς περιπτώσεις συμμετεῖχαν στὶς στρατιωτικὲς ἐπιχειρήσεις, εἴτε σὲ ἐπίπεδο λήψης ἀπόφασης, εἴτε σὲ ἐπίπεδο στρατηγικῆς καὶ τεχνικῆς σχεδίασης τῆς διεξαγωγῆς τῆς μάχης, εἴτε ὡς ἁπλοί μαχητὲς δίπλα στὸν στρατηγό τους, εἴτε καὶ ὡς διαπραγματευτὲς σὲ διπλωματικὲς διαβουλεύσεις μεταξὺ τῶν ἀντιμαχόμενων στρατευμάτων.

Ἀντγος (ἐ.ἀ.) Θεόκλητος Ρουσάκης
Ἐπίτιμος Διοικητὴς Β' Σώματος Στρατοῦ
________________________

Ἡ προσθήκη τῶν φωτογραφιῶν 
εἶναι τοῦ ἱστολογίου μας

«Πᾶνος»