Ποιά τώρα εἶναι ἡ διαφορὰ μεταξὺ τῆς φιλοσοφικῆς διακρίσεως οὐσίας καὶ ἐνεργείας, καὶ τῆς Πατερικῆς διακρίσεως οὐσίας καὶ ἐνεργείας;
Ἕνα ἀπὸ τὰ μεγαλύτερα προβλήματα ποὺ ἀντιμετώπισε ἡ ἀρχαία Ἐκκλησία ἦταν ἡ φιλοσοφία τοῦ Ἀριστοτέλους καὶ εἰδικότερα ἡ διδασκαλία τοῦ Ἀριστοτέλους περὶ ἐντελεχείας. Αὐτὴ λέγει ὅτι σὲ κάθε μεταβλητὸ ὑπάρχει το δυνάμει καί το ἐνεργείᾳ. Ὁ σπόρος π.χ. εἶναι δυνάμει δένδρο. Ὁπότε ὁ σπόρος δὲν εἶναι τέλειος, ἀλλὰ ἀτελής. Ὁ σπόρος γίνεται τέλειος, ὅταν φυτεύεται, ποτίζεται, αὐξάνει καὶ ἀναπτύσσεται σὲ δένδρο. Ἡ τελειοποίησις τοῦ σπόρου εἶναι ἡ δενδροποίησίς του.
Σὲ ὅλα τὰ μεταβλητὰ ὑπάρχει κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη αὐτὴ ἡ ἐντελέχεια, ὁπότε τελειοποιεῖται τὸ μεταβλητὸ μεταβαίνοντας ἀπὸ τὸ δυνάμει στὸ ἐνεργείᾳ. Καὶ αὐτὸ ὁ Ἀριστοτέλης τὸ παρετήρησε σὲ ὅλα τὰ μεταβλητά. Ξεχώρισε τὰ ἀμετάβλητα ἀπὸ τὰ μεταβλητά, ξεχώρισε δηλαδή τὰ μετὰ τὰ φυσικά, στὰ ὁποῖα δὲν ὑπάρχει αὐτὴ ἡ ἀλλαγὴ ἀπὸ τὸ δυνάμει στὸ ἐνεργείᾳ, τὰ ὁποῖα γι᾿ αὐτὸ εἶναι καὶ ἀμετάβλητα. Εἶναι δὲ ἀμετάβλητα, διότι εἶναι τέλεια κατὰ τὴν φύσι τους. Καὶ γιατί εἶναι τέλεια κατὰ τὴν φύσι τους; Διότι δὲν εἶναι φυσικά, δὲν ἀλλάζουν.
Γιὰ τὸν Ἀριστοτέλη μεταξὺ τῶν μετα-φυσικῶν εἶναι καὶ τὰ ἄστρα, τὰ ὁποῖα εἶναι ὁρατὰ καὶ τὰ ὁποῖα τότε γιὰ ἐκείνους ἦταν καὶ ἀμετάβλητα, ἐπειδὴ πίστευαν ὅτι ἀμεταβλήτως κινοῦνται. Αὐτὴ ἡ Ἀριστοτελικὴ φιλοσοφία δημιούργησε ὡρισμένα σοβαρὰ προβλήματα στοὺς Χριστιανούς, διότι ἔλεγαν οἱ φιλόσοφοι ὅτι ὁ Θεὸς τῶν Χριστιανῶν δὲν εἶναι Θεός, ἐπειδὴ εἶναι μεταβλητός. Ἐφ᾿ ὅσον δηλαδὴ ἔλεγαν οἱ Χριστιανοὶ ὅτι κάποτε δὲν ὑπῆρχε ὁ κόσμος, αὐτὸ γιὰ τοὺς φιλοσόφους σήμαινε ὅτι τότε ὁ Θεὸς ἦταν δυνάμει δημιουργὸς τοῦ κόσμου, ἔγινε δὲ μετὰ τὴν Δημιουργία ἐνεργείᾳ δημιουργὸς τοῦ κόσμου. Δηλαδὴ ὁ Θεὸς τῶν Χριστιανῶν ἦταν ἀτελής, διότι γιὰ νὰ γίνῃ τέλειος δημιουργεῖ τὸν κόσμο, ἐπειδὴ χρειάζεται τὸν κόσμο γιὰ νὰ τελειοποιηθῇ.
Ὁ Θεός τους δηλαδή, ἔλεγαν οἱ Ἀριστοτελικοί, δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρχῃ χωρὶς τὸν κόσμο. Καὶ ὅταν ἔλεγαν οἱ Χριστιανοὶ ὅτι ὁ Θεὸς ἀγαπᾷ τοὺς ἀνθρώπους, ἐκεῖνοι τὸ ἑρμήνευαν κατὰ τὸ πνεῦμα τοῦ Πλάτωνος, ὅτι δηλαδὴ ὁ Θεὸς ἔχει ἔρωτα γιὰ τὸν κόσμο. Ὅμως ὁ ἔρωτας γιὰ τοὺς Πλατωνικοὺς εἶναι μία ἀδυναμία. Διότι κατ᾿ αὐτοὺς κάποιος ἔχει ἔρωτα γιὰ κάτι, ἐπειδὴ τὸ ἔχει ἀνάγκη. Λένε δηλαδὴ ὅτι ἐὰν δὲν ἔχῃς ἀνάγκη ἀπὸ κάτι, δὲν ἔχεις ἔρωτα γι᾿ αὐτό. Λοιπὸν ὁ Θεὸς ἔχει ἀνάγκη ἀπὸ τὸν κόσμο, γι᾿ αὐτὸ καὶ ὁ Θεὸς ἔχει ἔρωτα γιὰ τὸν κόσμο.
Μέσα σ᾿ αὐτὰ τὰ πλαίσια δημιουργήθηκε ἡ ἀνάγκη ἐκ μέρους ὡρισμένων Χριστιανῶν νὰ ἀπαντοῦν στὰ ἐπιχειρήματα αὐτὰ τῶν Ἀριστοτελικῶν καὶ κατέφυγαν στὴν διάκρισι ποὺ ἔκαναν οἱ Πατέρες μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας. Ἔλεγαν δηλαδὴ στοὺς Ἀριστοτελικοὺς ὅτι ὁ Θεὸς δὲν εἶναι κατὰ τὴν οὐσία Του οὔτε δυνάμει οὔτε ἐνεργείᾳ Δημιουργός. Ὁ Θεὸς κατὰ τὴν οὐσία Του εἶναι ἀμετάβλητος. Ὅμως, ἐπειδὴ ὁ Θεὸς εἶναι ἀπόλυτα ἐλεύθερος, δὲν ταυτίζεται ἡ βούλησις τοῦ Θεοῦ μὲ τὴ οὐσία τοῦ Θεοῦ, διότι, ἂν ταυτιζόταν ἡ βούλησις τοῦ Θεοῦ μὲ τὴν οὐσία τοῦ Θεοῦ, τότε ὁ Θεὸς δὲν θὰ ἦταν ἐλεύθερος. Ἐπειδὴ ὅμως ὁ Θεὸς εἶναι ἐλεύθερος, δὲν ταυτίζονται ἡ οὐσία καὶ ἡ ἐνέργεια στὸν Θεό, καὶ γι᾿ αὐτὸ ὁ Θεὸς πράττει τὰ πάντα κατὰ βούλησιν, ποτὲ ὅμως κατ᾿ οὐσίαν.
Διότι, ἐὰν τὰ ἔπραττε κατ' οὐσίαν, τότε ὁ Θεὸς θὰ ἦταν ὑποδουλωμένος σὲ κάποια ἀνάγκη. Ὁπότε, ἐὰν ὁ Θεὸς ἦταν δυνάμει δημιουργὸς κατ᾿ οὐσίαν καὶ μετὰ γινόταν ἐνεργείᾳ δημιουργὸς κατ' οὐσίαν, θὰ εἶχαν βέβαια δίκιο οἱ Ἀριστοτελικοὶ νὰ λένε ὅτι ὁ Θεὸς ἔχει ἀνάγκη ἀπὸ τὸν κόσμο.
Ἔτσι ἀντιπαρέθεσαν οἱ Χριστιανοὶ μὲ μεγάλη ἐπιτυχία αὐτὴν τὴν ἐπιχειρηματολογία στὸν ἀντίλογό τους πρὸς τοὺς Ἀριστοτελικούς. Βάσει λοιπὸν αὐτῆς τῆς ἐπιχειρηματολογίας ἀπαντοῦσαν ὅτι, ἐφ᾿ ὅσον ὁ Θεὸς δὲν ποιῇ τίποτε κατ᾿ οὐσίαν, ἀλλὰ ὅλα κατὰ βούλησιν, ἄρα ὁ Θεὸς εἶναι ἐλεύθερος. Ὁπότε ὁ Θεὸς θὰ μποροῦσε νὰ μὴν εἶχε δημιουργήσει τὸν κόσμο, διότι ὁ κόσμος δὲν προσθέτει τίποτε στὸν Θεό. Ὁ Θεὸς εἶναι κατ᾿ οὐσίαν αὐτὸς ποὺ εἶναι καὶ κάνει αὐτὸ ποὺ κάνει ὄχι κατ᾿ οὐσίαν, ἀλλὰ κατὰ βούλησιν, δηλαδὴ κατ᾿ ἀπόλυτον ἐλευθερίαν, χωρὶς νὰ ἐξαναγκάζεται ἀπὸ τίποτε.
Πῆραν λοιπὸν ὡρισμένοι Χριστιανοὶ ἀπὸ τοὺς Πατέρες τὴν διάκρισι μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεὸ καὶ τὴν ἐφιλοσοφοποίησαν κατὰ τὸν ἀνωτέρῳ τρόπο. Καὶ λέμε ἐφιλοσοφοποίησαν, διότι ὅλα αὐτὰ ποὺ εἴπαμε ἔχουν νὰ κάνουν μὲ τὴν φιλοσοφικὴ διάκρισι οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεό. Εἶναι ὅμως ἀξιοσημείωτο τὸ φαινόμενο, ὅτι αὐτὴ ἡ φιλοσοφικὴ διάκρισις μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας ἔχει γίνει τὸ θεμέλιο καὶ ἡ πηγὴ τῶν αἱρέσεων.
Ἡ Πατερικὴ ὅμως διάκρισις μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας δὲν ἔχει καμμία σχέσι μὲ φιλοσοφικὸ στοχασμό, ἀλλὰ προέρχεται ἀπὸ τὴν ἐμπειρία τῆς θεώσεως. Φαίνεται ὅτι οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας δὲν εἶχαν ἐντυπωσιασθῇ τόσο πολὺ ἀπὸ τὰ ἐπιχειρήματα ἐναντίον τῶν Ἀριστοτελικῶν, τὰ ὁποῖα προέβαλε ἡ παράταξις τῶν αἱρετικῶν (Παῦλος Σαμοσατεὺς κλπ.), διότι ἡ ἰδική τους ἀντιμετώπισις στὸ δόγμα περὶ τῆς δημιουργίας τοῦ κόσμου δὲν ἦταν φιλοσοφική. Καὶ τοῦτο, διότι ἤξεραν τὴν διάκρισι μεταξὺ κτιστοῦ καὶ ἀκτίστου ἀπὸ τὴν ἐμπειρία τῆς θεώσεως καὶ ἤξεραν ὅτι ἡ Ἁγία Γραφὴ δὲν κάνει φιλοσοφία, ὅταν ὁμιλῇ περὶ τῆς δημιουργίας τοῦ κόσμου. Φαίνεται ὅμως ὅτι αὐτὴ ἡ φιλοσοφικὴ διάκρισις μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεὸ ἔγινε αἰτία νὰ γίνουν Χριστιανοὶ πάρα πολλοὶ εἰδωλολάτρες.
Ἕνα ἀπὸ τὰ μεγαλύτερα προβλήματα ποὺ ἀντιμετώπισε ἡ ἀρχαία Ἐκκλησία ἦταν ἡ φιλοσοφία τοῦ Ἀριστοτέλους καὶ εἰδικότερα ἡ διδασκαλία τοῦ Ἀριστοτέλους περὶ ἐντελεχείας. Αὐτὴ λέγει ὅτι σὲ κάθε μεταβλητὸ ὑπάρχει το δυνάμει καί το ἐνεργείᾳ. Ὁ σπόρος π.χ. εἶναι δυνάμει δένδρο. Ὁπότε ὁ σπόρος δὲν εἶναι τέλειος, ἀλλὰ ἀτελής. Ὁ σπόρος γίνεται τέλειος, ὅταν φυτεύεται, ποτίζεται, αὐξάνει καὶ ἀναπτύσσεται σὲ δένδρο. Ἡ τελειοποίησις τοῦ σπόρου εἶναι ἡ δενδροποίησίς του.
Σὲ ὅλα τὰ μεταβλητὰ ὑπάρχει κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη αὐτὴ ἡ ἐντελέχεια, ὁπότε τελειοποιεῖται τὸ μεταβλητὸ μεταβαίνοντας ἀπὸ τὸ δυνάμει στὸ ἐνεργείᾳ. Καὶ αὐτὸ ὁ Ἀριστοτέλης τὸ παρετήρησε σὲ ὅλα τὰ μεταβλητά. Ξεχώρισε τὰ ἀμετάβλητα ἀπὸ τὰ μεταβλητά, ξεχώρισε δηλαδή τὰ μετὰ τὰ φυσικά, στὰ ὁποῖα δὲν ὑπάρχει αὐτὴ ἡ ἀλλαγὴ ἀπὸ τὸ δυνάμει στὸ ἐνεργείᾳ, τὰ ὁποῖα γι᾿ αὐτὸ εἶναι καὶ ἀμετάβλητα. Εἶναι δὲ ἀμετάβλητα, διότι εἶναι τέλεια κατὰ τὴν φύσι τους. Καὶ γιατί εἶναι τέλεια κατὰ τὴν φύσι τους; Διότι δὲν εἶναι φυσικά, δὲν ἀλλάζουν.
Γιὰ τὸν Ἀριστοτέλη μεταξὺ τῶν μετα-φυσικῶν εἶναι καὶ τὰ ἄστρα, τὰ ὁποῖα εἶναι ὁρατὰ καὶ τὰ ὁποῖα τότε γιὰ ἐκείνους ἦταν καὶ ἀμετάβλητα, ἐπειδὴ πίστευαν ὅτι ἀμεταβλήτως κινοῦνται. Αὐτὴ ἡ Ἀριστοτελικὴ φιλοσοφία δημιούργησε ὡρισμένα σοβαρὰ προβλήματα στοὺς Χριστιανούς, διότι ἔλεγαν οἱ φιλόσοφοι ὅτι ὁ Θεὸς τῶν Χριστιανῶν δὲν εἶναι Θεός, ἐπειδὴ εἶναι μεταβλητός. Ἐφ᾿ ὅσον δηλαδὴ ἔλεγαν οἱ Χριστιανοὶ ὅτι κάποτε δὲν ὑπῆρχε ὁ κόσμος, αὐτὸ γιὰ τοὺς φιλοσόφους σήμαινε ὅτι τότε ὁ Θεὸς ἦταν δυνάμει δημιουργὸς τοῦ κόσμου, ἔγινε δὲ μετὰ τὴν Δημιουργία ἐνεργείᾳ δημιουργὸς τοῦ κόσμου. Δηλαδὴ ὁ Θεὸς τῶν Χριστιανῶν ἦταν ἀτελής, διότι γιὰ νὰ γίνῃ τέλειος δημιουργεῖ τὸν κόσμο, ἐπειδὴ χρειάζεται τὸν κόσμο γιὰ νὰ τελειοποιηθῇ.
Ὁ Θεός τους δηλαδή, ἔλεγαν οἱ Ἀριστοτελικοί, δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρχῃ χωρὶς τὸν κόσμο. Καὶ ὅταν ἔλεγαν οἱ Χριστιανοὶ ὅτι ὁ Θεὸς ἀγαπᾷ τοὺς ἀνθρώπους, ἐκεῖνοι τὸ ἑρμήνευαν κατὰ τὸ πνεῦμα τοῦ Πλάτωνος, ὅτι δηλαδὴ ὁ Θεὸς ἔχει ἔρωτα γιὰ τὸν κόσμο. Ὅμως ὁ ἔρωτας γιὰ τοὺς Πλατωνικοὺς εἶναι μία ἀδυναμία. Διότι κατ᾿ αὐτοὺς κάποιος ἔχει ἔρωτα γιὰ κάτι, ἐπειδὴ τὸ ἔχει ἀνάγκη. Λένε δηλαδὴ ὅτι ἐὰν δὲν ἔχῃς ἀνάγκη ἀπὸ κάτι, δὲν ἔχεις ἔρωτα γι᾿ αὐτό. Λοιπὸν ὁ Θεὸς ἔχει ἀνάγκη ἀπὸ τὸν κόσμο, γι᾿ αὐτὸ καὶ ὁ Θεὸς ἔχει ἔρωτα γιὰ τὸν κόσμο.
Μέσα σ᾿ αὐτὰ τὰ πλαίσια δημιουργήθηκε ἡ ἀνάγκη ἐκ μέρους ὡρισμένων Χριστιανῶν νὰ ἀπαντοῦν στὰ ἐπιχειρήματα αὐτὰ τῶν Ἀριστοτελικῶν καὶ κατέφυγαν στὴν διάκρισι ποὺ ἔκαναν οἱ Πατέρες μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας. Ἔλεγαν δηλαδὴ στοὺς Ἀριστοτελικοὺς ὅτι ὁ Θεὸς δὲν εἶναι κατὰ τὴν οὐσία Του οὔτε δυνάμει οὔτε ἐνεργείᾳ Δημιουργός. Ὁ Θεὸς κατὰ τὴν οὐσία Του εἶναι ἀμετάβλητος. Ὅμως, ἐπειδὴ ὁ Θεὸς εἶναι ἀπόλυτα ἐλεύθερος, δὲν ταυτίζεται ἡ βούλησις τοῦ Θεοῦ μὲ τὴ οὐσία τοῦ Θεοῦ, διότι, ἂν ταυτιζόταν ἡ βούλησις τοῦ Θεοῦ μὲ τὴν οὐσία τοῦ Θεοῦ, τότε ὁ Θεὸς δὲν θὰ ἦταν ἐλεύθερος. Ἐπειδὴ ὅμως ὁ Θεὸς εἶναι ἐλεύθερος, δὲν ταυτίζονται ἡ οὐσία καὶ ἡ ἐνέργεια στὸν Θεό, καὶ γι᾿ αὐτὸ ὁ Θεὸς πράττει τὰ πάντα κατὰ βούλησιν, ποτὲ ὅμως κατ᾿ οὐσίαν.
Διότι, ἐὰν τὰ ἔπραττε κατ' οὐσίαν, τότε ὁ Θεὸς θὰ ἦταν ὑποδουλωμένος σὲ κάποια ἀνάγκη. Ὁπότε, ἐὰν ὁ Θεὸς ἦταν δυνάμει δημιουργὸς κατ᾿ οὐσίαν καὶ μετὰ γινόταν ἐνεργείᾳ δημιουργὸς κατ' οὐσίαν, θὰ εἶχαν βέβαια δίκιο οἱ Ἀριστοτελικοὶ νὰ λένε ὅτι ὁ Θεὸς ἔχει ἀνάγκη ἀπὸ τὸν κόσμο.
Ἔτσι ἀντιπαρέθεσαν οἱ Χριστιανοὶ μὲ μεγάλη ἐπιτυχία αὐτὴν τὴν ἐπιχειρηματολογία στὸν ἀντίλογό τους πρὸς τοὺς Ἀριστοτελικούς. Βάσει λοιπὸν αὐτῆς τῆς ἐπιχειρηματολογίας ἀπαντοῦσαν ὅτι, ἐφ᾿ ὅσον ὁ Θεὸς δὲν ποιῇ τίποτε κατ᾿ οὐσίαν, ἀλλὰ ὅλα κατὰ βούλησιν, ἄρα ὁ Θεὸς εἶναι ἐλεύθερος. Ὁπότε ὁ Θεὸς θὰ μποροῦσε νὰ μὴν εἶχε δημιουργήσει τὸν κόσμο, διότι ὁ κόσμος δὲν προσθέτει τίποτε στὸν Θεό. Ὁ Θεὸς εἶναι κατ᾿ οὐσίαν αὐτὸς ποὺ εἶναι καὶ κάνει αὐτὸ ποὺ κάνει ὄχι κατ᾿ οὐσίαν, ἀλλὰ κατὰ βούλησιν, δηλαδὴ κατ᾿ ἀπόλυτον ἐλευθερίαν, χωρὶς νὰ ἐξαναγκάζεται ἀπὸ τίποτε.
Πῆραν λοιπὸν ὡρισμένοι Χριστιανοὶ ἀπὸ τοὺς Πατέρες τὴν διάκρισι μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεὸ καὶ τὴν ἐφιλοσοφοποίησαν κατὰ τὸν ἀνωτέρῳ τρόπο. Καὶ λέμε ἐφιλοσοφοποίησαν, διότι ὅλα αὐτὰ ποὺ εἴπαμε ἔχουν νὰ κάνουν μὲ τὴν φιλοσοφικὴ διάκρισι οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεό. Εἶναι ὅμως ἀξιοσημείωτο τὸ φαινόμενο, ὅτι αὐτὴ ἡ φιλοσοφικὴ διάκρισις μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας ἔχει γίνει τὸ θεμέλιο καὶ ἡ πηγὴ τῶν αἱρέσεων.
Ἡ Πατερικὴ ὅμως διάκρισις μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας δὲν ἔχει καμμία σχέσι μὲ φιλοσοφικὸ στοχασμό, ἀλλὰ προέρχεται ἀπὸ τὴν ἐμπειρία τῆς θεώσεως. Φαίνεται ὅτι οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας δὲν εἶχαν ἐντυπωσιασθῇ τόσο πολὺ ἀπὸ τὰ ἐπιχειρήματα ἐναντίον τῶν Ἀριστοτελικῶν, τὰ ὁποῖα προέβαλε ἡ παράταξις τῶν αἱρετικῶν (Παῦλος Σαμοσατεὺς κλπ.), διότι ἡ ἰδική τους ἀντιμετώπισις στὸ δόγμα περὶ τῆς δημιουργίας τοῦ κόσμου δὲν ἦταν φιλοσοφική. Καὶ τοῦτο, διότι ἤξεραν τὴν διάκρισι μεταξὺ κτιστοῦ καὶ ἀκτίστου ἀπὸ τὴν ἐμπειρία τῆς θεώσεως καὶ ἤξεραν ὅτι ἡ Ἁγία Γραφὴ δὲν κάνει φιλοσοφία, ὅταν ὁμιλῇ περὶ τῆς δημιουργίας τοῦ κόσμου. Φαίνεται ὅμως ὅτι αὐτὴ ἡ φιλοσοφικὴ διάκρισις μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεὸ ἔγινε αἰτία νὰ γίνουν Χριστιανοὶ πάρα πολλοὶ εἰδωλολάτρες.
Ἔτσι ἡ δύναμις αὐτῆς τῆς διακρίσεως ἦταν μεγάλη, καὶ ἐξακολουθεῖ νὰ εἶναι μεγάλη. Διότι καὶ ἐγὼ χρησιμοποιοῦσα αὐτὴν τὴν διάκρισι γιὰ χρόνια. Τὸ Προπατορικὸ Ἁμάρτημα στὴν πρώτη του ἔκδοση ἦταν βασισμένο σ᾿ αὐτὴν τὴν φιλοσοφικὴ διάκριση μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεό, ἀπὸ τὴν ἀρχὴ μέχρι τοῦ τέλους του, ἀλλὰ στὴν νέα ἔκδοσι125 θὰ τακτοποιηθῇ τὸ βιβλίο ὡς πρὸς τὸ σημεῖο αὐτό. Ἀλλὰ καὶ πολλοὺς ἑτεροδόξους, ποὺ δὲν μποροῦσαν νὰ καταλάβουν τὴν ἐμπειρικὴ διάκριση μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεό, ἔπεισα γιὰ τὴν ἀνάγκη νὰ γίνεται αὐτὴ ἡ διάκρισις χρησιμοποιῶντας τὴν φιλοσοφικὴ διάκριση μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεό. Βέβαια, ναὶ μὲν τοὺς ἔπεισα, ἀλλὰ τοὺς ἔπεισα στραβὰ ἐπάνω στὸ θέμα αὐτό. Διότι μετὰ ἀνεκάλυψα ὅτι οἱ Πατέρες δὲν κάνουν φιλοσοφικὴ διάκριση μεταξὺ τῆς οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεό, ἀλλὰ κάνουν ἐμπειρικὴ διάκριση. Δηλαδὴ Βιβλικὴ διάκριση, ποὺ βασίζεται στὴν ἐμπειρία τῆς θεώσεως καὶ ὄχι στὴν φιλοσοφία.
Ὁ Ὠριγένης σ᾿ αὐτὰ τὰ θέματα εἶναι πολὺ Ὀρθόδοξος. Εἶναι αἱρετικὸς σὲ ἄλλα θέματα, διότι δέχθηκε τὴν προΰπαρξι τῆς ψυχῆς τοῦ Χριστοῦ, τὴν ἀποκατάστασι τῶν πάντων στὴν αἱρετικὴ μορφὴ αὐτῆς τῆς διδασκαλίας, τὴν προΰπαρξι τῶν ψυχῶν τῶν ἀνθρώπων κλπ. Εἶχε ὁ Ὠριγένης κάτι τέτοιες δεισιδαιμονικὲς ἰδέες. Ἀλλὰ δὲν εἶναι ὁ πατέρας τοῦ Ἀρειανισμοῦ. Ὁ πατέρας τοῦ Ἀρειανισμοῦ εἶναι καθαρὰ ὁ Παῦλος ὁ Σαμοσατεύς.
Ἡ πηγὴ τοῦ κακοῦ ἦταν πρῶτα οἱ δυναμικοὶ Μοναρχιανοὶ (Παῦλος ὁ Σαμοσατεὺς κλπ.) καὶ μετὰ οἱ τροπικοὶ Μοναρχιανοί. Ἀπὸ τοὺς δυναμικοὺς Μοναρχιανοὺς ξεφυτρώνουν ἀπὸ τὸ ἕνα μέρος οἱ Ἀρειανοὶ (Ἄρειος, Συλλουκιανισταὶ κλπ.), τῶν ὁποίων ἡ ἐμφάνισις ὀφείλεται στὸν Λουκιανὸ καὶ ἀπὸ τὸ ἄλλο μέρος ὅσοι ἔγιναν αἱρετικοὶ στὰ Χριστολογικὰ θέματα (Διόδωρος Ταρσοῦ, Θεόδωρος Μοψουεστίας, Νεστόριος), δηλαδὴ οἱ Νεστοριανοί. Τὰ φιλοσοφικὰ θεμέλια τοῦ Ἀρειανισμοῦ καὶ τοῦ Νεστοριανισμοῦ εἶναι τὰ ἴδια ἀκριβῶς. Καὶ τὰ δύο βασίζονται στὴν φιλοσοφοποίησι τῆς διακρίσεως μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεό.
Πρὶν λίγα χρόνια ἐπικρατοῦσε ἡ ἄποψις ὅτι ἀρχικὰ μόνον οἱ Καππαδόκες Πατέρες ἔκαναν περιωρισμένα διάκρισι μεταξὺ τῆς οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεό, βασισμένη στὴν ἐμπειρία τους τῆς θεώσεως καὶ ὅτι ἀργότερα μόνον ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ἔκανε τὴν ξεκάθαρη διάκρισι μεταξὺ τῆς οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεό. Ὅμως καὶ ὁ Ἄρειος κάνει διάκρισι μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεό. Ὁπότε ἀποκαλύφθηκε ὅτι ἐκτὸς ἀπὸ τὴν Πατερικὴ διάκρισι μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας, ποὺ βασίζεται στὴν ἐμπειρία τῆς θεώσεως, ὑπάρχει καὶ ἡ αἱρετικὴ διάκρισι μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας, ποὺ εἶναι ὅμως φιλοσοφικὴ καὶ τὴν περιγράψαμε παραπάνω.
Ἐδῶ ἔχομε ἕνα κλασσικὸ παράδειγμα, τοῦ ὅτι μπορεῖ κάποιος νὰ πάρῃ μία διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας, ποὺ βασίζεται ἐπάνω στὴν ἐμπειρία τῆς θεώσεως, καὶ νὰ κάνῃ φιλοσοφία ἐπάνω σ᾿ αὐτὴν τὴν διδασκαλία καὶ νὰ βρεθῇ στὸ τέλος ζημιωμένος καὶ νὰ γίνῃ πηγὴ πολλῶν αἱρέσεων. Ἔτσι καὶ αὐτὴ ἡ φιλοσοφικὴ διάκρισις μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεὸ ἔγινε ἡ βάσις τῆς αἱρέσεως τοῦ Παύλου Σαμοσατέως καὶ τοῦ Λουκιανοῦ, ποὺ εἶναι ἕνας ἀπὸ τοὺς ὀπαδοὺς τοῦ Παύλου Σαμοσατέως, τῶν ἐγγονῶν του, ποὺ ἦταν οἱ Ἀρειανοὶ καὶ τῶν δισεγγονῶν του, ποὺ ἦταν οἱ Νεστοριανοί. Ὁπότε ἔχομε τὸ ἀξιοσημείωτο φαινόμενο οἱ τρεῖς πρῶτες Οἰκουμενικὲς Σύνοδοι νὰ ἀσχολοῦνται μὲ τίς ἴδιες φιλοσοφικὲς διακρίσεις, ποὺ ξεφυτρώνουν καὶ στὰ ἀνωτέρω τρία εἴδη τῶν αἱρέσεων.
Στὴν περιοχὴ τῆς Ἀντιοχείας ἦταν ποὺ διαμορφώθηκε αὐτὴ ἡ φιλοσοφικὴ γραμμή, ποὺ βασίσθηκε ἐπάνω στὴν διάκρισι μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ, ποὺ ἔκαναν οἱ παλαιοὶ Ἑβραῖοι, ἀλλὰ καὶ οἱ ἀρχαῖοι Χριστιανοί. Βάσει αὐτῆς τῆς φιλοσοφικῆς διακρίσεως μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ ἀντιμετωπίσθηκαν οἱ Ἀριστοτελικοὶ καὶ οἱ Πλατωνικοὶ ἀπὸ τοὺς Χριστιανοὺς τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας καὶ φαίνεται ὅτι κατατροπώθηκαν μὲ αὐτὰ τὰ ἐπιχειρήματα.
Λεπτομέρειες αὐτῶν τῶν ἐπιχειρημάτων βρίσκει κανεὶς σὲ συγγράμματα, τὰ ὁποῖα ἀποδίδονται στὸν Ἰουστῖνο, τὸν φιλόσοφο καὶ μάρτυρα, ἔχει ὅμως ἀποδειχθῇ ὅτι δὲν εἶναι δικά του. Τέτοια ἐπιχειρήματα βρίσκει ἐπίσης κανεὶς στὸ «Κατὰ Κέλσου» τοῦ Ὠριγένους, ὁ ὁποῖος ἀπήντησε σὲ ἕναν φιλοσοφοῦντα εἰδωλολάτρη, ὁ ὁποῖος κορόϊδευε τίς Χριστιανικὲς διδασκαλίες. Ἕνα ἀπὸ τὰ σημεῖα ποὺ ἐνέπαιζε ὁ εἰδωλολάτρης ἦταν ἡ Χριστιανικὴ διδασκαλία περὶ δημιουργίας τοῦ κόσμου.
Βέβαια σήμερα αὐτὸ ἴσως νὰ φαίνεται ἀστεῖο σὲ ἕναν ὁ ὁποῖος μεγάλωσε σὲ Ὀρθόδοξο περιβάλλον, στὸ ὁποῖο περιφρουρεῖται ἡ Ὀρθοδοξία ἀπὸ ἀεροπορία, στρατὸ καὶ ναυτικό126 καὶ ὁ ὁποῖος δὲν καταλαβαίνει τὴν δύναμι αὐτῆς τῆς φιλοσοφικῆς σκέψεως, ὡς καὶ τῆς ἀντιρρήσεως στὴν Ὀρθόδοξη διδασκαλία περὶ τῆς δημιουργίας τοῦ κόσμου. Αὐτὸ τὸ θέμα ὅμως ἀπασχόλησε ὅλους τοὺς Σχολαστικοὺς θεολόγους καὶ ἦταν καθοριστικὸ στὴν ἀνάπτυξι τῆς Σχολαστικῆς παραδόσεως. Ἀπασχόλησε τοὺς Μετασχολαστικοὺς φιλοσόφους τῆς Δύσεως καὶ ἀκόμη μέχρι τῶν ἡμερῶν μας ἀπασχολεῖ καὶ μερικοὺς φιλοσοφοῦντας καὶ θεολόγους, οἱ ὁποῖοι ἀσχολοῦνται μὲ αὐτὰ τὰ θέματα.
____________________________Ὁ Ὠριγένης σ᾿ αὐτὰ τὰ θέματα εἶναι πολὺ Ὀρθόδοξος. Εἶναι αἱρετικὸς σὲ ἄλλα θέματα, διότι δέχθηκε τὴν προΰπαρξι τῆς ψυχῆς τοῦ Χριστοῦ, τὴν ἀποκατάστασι τῶν πάντων στὴν αἱρετικὴ μορφὴ αὐτῆς τῆς διδασκαλίας, τὴν προΰπαρξι τῶν ψυχῶν τῶν ἀνθρώπων κλπ. Εἶχε ὁ Ὠριγένης κάτι τέτοιες δεισιδαιμονικὲς ἰδέες. Ἀλλὰ δὲν εἶναι ὁ πατέρας τοῦ Ἀρειανισμοῦ. Ὁ πατέρας τοῦ Ἀρειανισμοῦ εἶναι καθαρὰ ὁ Παῦλος ὁ Σαμοσατεύς.
Ἡ πηγὴ τοῦ κακοῦ ἦταν πρῶτα οἱ δυναμικοὶ Μοναρχιανοὶ (Παῦλος ὁ Σαμοσατεὺς κλπ.) καὶ μετὰ οἱ τροπικοὶ Μοναρχιανοί. Ἀπὸ τοὺς δυναμικοὺς Μοναρχιανοὺς ξεφυτρώνουν ἀπὸ τὸ ἕνα μέρος οἱ Ἀρειανοὶ (Ἄρειος, Συλλουκιανισταὶ κλπ.), τῶν ὁποίων ἡ ἐμφάνισις ὀφείλεται στὸν Λουκιανὸ καὶ ἀπὸ τὸ ἄλλο μέρος ὅσοι ἔγιναν αἱρετικοὶ στὰ Χριστολογικὰ θέματα (Διόδωρος Ταρσοῦ, Θεόδωρος Μοψουεστίας, Νεστόριος), δηλαδὴ οἱ Νεστοριανοί. Τὰ φιλοσοφικὰ θεμέλια τοῦ Ἀρειανισμοῦ καὶ τοῦ Νεστοριανισμοῦ εἶναι τὰ ἴδια ἀκριβῶς. Καὶ τὰ δύο βασίζονται στὴν φιλοσοφοποίησι τῆς διακρίσεως μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεό.
Πρὶν λίγα χρόνια ἐπικρατοῦσε ἡ ἄποψις ὅτι ἀρχικὰ μόνον οἱ Καππαδόκες Πατέρες ἔκαναν περιωρισμένα διάκρισι μεταξὺ τῆς οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεό, βασισμένη στὴν ἐμπειρία τους τῆς θεώσεως καὶ ὅτι ἀργότερα μόνον ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ἔκανε τὴν ξεκάθαρη διάκρισι μεταξὺ τῆς οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεό. Ὅμως καὶ ὁ Ἄρειος κάνει διάκρισι μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεό. Ὁπότε ἀποκαλύφθηκε ὅτι ἐκτὸς ἀπὸ τὴν Πατερικὴ διάκρισι μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας, ποὺ βασίζεται στὴν ἐμπειρία τῆς θεώσεως, ὑπάρχει καὶ ἡ αἱρετικὴ διάκρισι μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας, ποὺ εἶναι ὅμως φιλοσοφικὴ καὶ τὴν περιγράψαμε παραπάνω.
Ἐδῶ ἔχομε ἕνα κλασσικὸ παράδειγμα, τοῦ ὅτι μπορεῖ κάποιος νὰ πάρῃ μία διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας, ποὺ βασίζεται ἐπάνω στὴν ἐμπειρία τῆς θεώσεως, καὶ νὰ κάνῃ φιλοσοφία ἐπάνω σ᾿ αὐτὴν τὴν διδασκαλία καὶ νὰ βρεθῇ στὸ τέλος ζημιωμένος καὶ νὰ γίνῃ πηγὴ πολλῶν αἱρέσεων. Ἔτσι καὶ αὐτὴ ἡ φιλοσοφικὴ διάκρισις μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεὸ ἔγινε ἡ βάσις τῆς αἱρέσεως τοῦ Παύλου Σαμοσατέως καὶ τοῦ Λουκιανοῦ, ποὺ εἶναι ἕνας ἀπὸ τοὺς ὀπαδοὺς τοῦ Παύλου Σαμοσατέως, τῶν ἐγγονῶν του, ποὺ ἦταν οἱ Ἀρειανοὶ καὶ τῶν δισεγγονῶν του, ποὺ ἦταν οἱ Νεστοριανοί. Ὁπότε ἔχομε τὸ ἀξιοσημείωτο φαινόμενο οἱ τρεῖς πρῶτες Οἰκουμενικὲς Σύνοδοι νὰ ἀσχολοῦνται μὲ τίς ἴδιες φιλοσοφικὲς διακρίσεις, ποὺ ξεφυτρώνουν καὶ στὰ ἀνωτέρω τρία εἴδη τῶν αἱρέσεων.
Στὴν περιοχὴ τῆς Ἀντιοχείας ἦταν ποὺ διαμορφώθηκε αὐτὴ ἡ φιλοσοφικὴ γραμμή, ποὺ βασίσθηκε ἐπάνω στὴν διάκρισι μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ, ποὺ ἔκαναν οἱ παλαιοὶ Ἑβραῖοι, ἀλλὰ καὶ οἱ ἀρχαῖοι Χριστιανοί. Βάσει αὐτῆς τῆς φιλοσοφικῆς διακρίσεως μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ ἀντιμετωπίσθηκαν οἱ Ἀριστοτελικοὶ καὶ οἱ Πλατωνικοὶ ἀπὸ τοὺς Χριστιανοὺς τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας καὶ φαίνεται ὅτι κατατροπώθηκαν μὲ αὐτὰ τὰ ἐπιχειρήματα.
Λεπτομέρειες αὐτῶν τῶν ἐπιχειρημάτων βρίσκει κανεὶς σὲ συγγράμματα, τὰ ὁποῖα ἀποδίδονται στὸν Ἰουστῖνο, τὸν φιλόσοφο καὶ μάρτυρα, ἔχει ὅμως ἀποδειχθῇ ὅτι δὲν εἶναι δικά του. Τέτοια ἐπιχειρήματα βρίσκει ἐπίσης κανεὶς στὸ «Κατὰ Κέλσου» τοῦ Ὠριγένους, ὁ ὁποῖος ἀπήντησε σὲ ἕναν φιλοσοφοῦντα εἰδωλολάτρη, ὁ ὁποῖος κορόϊδευε τίς Χριστιανικὲς διδασκαλίες. Ἕνα ἀπὸ τὰ σημεῖα ποὺ ἐνέπαιζε ὁ εἰδωλολάτρης ἦταν ἡ Χριστιανικὴ διδασκαλία περὶ δημιουργίας τοῦ κόσμου.
Βέβαια σήμερα αὐτὸ ἴσως νὰ φαίνεται ἀστεῖο σὲ ἕναν ὁ ὁποῖος μεγάλωσε σὲ Ὀρθόδοξο περιβάλλον, στὸ ὁποῖο περιφρουρεῖται ἡ Ὀρθοδοξία ἀπὸ ἀεροπορία, στρατὸ καὶ ναυτικό126 καὶ ὁ ὁποῖος δὲν καταλαβαίνει τὴν δύναμι αὐτῆς τῆς φιλοσοφικῆς σκέψεως, ὡς καὶ τῆς ἀντιρρήσεως στὴν Ὀρθόδοξη διδασκαλία περὶ τῆς δημιουργίας τοῦ κόσμου. Αὐτὸ τὸ θέμα ὅμως ἀπασχόλησε ὅλους τοὺς Σχολαστικοὺς θεολόγους καὶ ἦταν καθοριστικὸ στὴν ἀνάπτυξι τῆς Σχολαστικῆς παραδόσεως. Ἀπασχόλησε τοὺς Μετασχολαστικοὺς φιλοσόφους τῆς Δύσεως καὶ ἀκόμη μέχρι τῶν ἡμερῶν μας ἀπασχολεῖ καὶ μερικοὺς φιλοσοφοῦντας καὶ θεολόγους, οἱ ὁποῖοι ἀσχολοῦνται μὲ αὐτὰ τὰ θέματα.
Σημειώσεις:
125. Ἔγινε τὸ 1992.
126. Αὐτὸ ποὺ λέγει ἐδῶ ὁ π. Ἰωάννης γιὰ «περιφρούρησι» τῆς Ὀρθοδοξίας, ἴσως ἴσχυσε σὲ ἄλλες ἐποχές, ὄχι ὅμως σήμερα.
«Πᾶνος»
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου