Λάμπρος Σκόντζος: Ἡ θεολογική καί αἰσθητική ἀξία τοῦ ἀκαθίστου ὕμνου

ΛΑΜΠΡΟΥ Κ. ΣΚΟΝΤΖΟΥ Θεολόγου – Καθηγητοῦ

 

Ἡ ὀρθόδοξη ὑμνολογία ἀποτελεῖ ἕνα κορυφαῖο κεφάλαιο στὸν παγκόσμιο πολιτισμό. Εἶναι ἡ ἀδιάκοπη συνέχεια τῆς ἀνεπανάληπτης ἀρχαιοελληνικῆς ποίησης, καθότι, ὅπως ἔχουμε τονίσει ἐπανειλημμένα, ὁ ἀρχαιοελληνικὸς πολιτισμὸς διασώθηκε καὶ ἀναπτύχθηκε μέσα στὸ Χριστιανισμό. Ἡ ὀρθόδοξη ἐκκλησιαστικὴ ποίηση, ὡς  ὕψιστη καλλιτεχνικὴ ἔκφραση, κατέστῃ τὰ τελευταῖα χρόνια ἀντικείμενο μελέτης καὶ θαυμασμοῦ πολλῶν ξένων ἑτεροδόξων μελετητῶν.
 

Ἕνα ἀπὸ τὰ σπουδαιότερα δείγματα τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας ποίησης εἶναι καὶ ὁ λαοφιλὴς Ἀκάθιστος Ὕμνος, ὁ ὁποῖος ψάλλεται ὅπως εἶναι γνωστό, τμηματικά, κάθε Παρασκευὴ βράδυ  στὶς τέσσερις πρῶτες ἑβδομάδες τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς καὶ ὁλόκληρος τὸ βράδυ τῆς Παρασκευῆς τῆς Ε΄ ἑβδομάδος τῶν Νηστειῶν. Ἡ ἀγάπη δὲ τοῦ πιστοῦ λαοῦ γιὰ τὴν ἀκολουθία τῶν Χαιρετισμῶν καὶ τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου εἶναι τόσο μεγάλη ὥστε κατακλύζει ἀσφυκτικὰ τοὺς ναοὺς αὐτὲς τίς ἡμέρες.
 

Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος ἀνήκει στὴν ὑμνολογικὴ κατηγορία τῶν κοντακίων, τῶν ὑπέροχων ἐκείνων ὕμνων ποὺ μεσουράνησαν ἀπὸ τὸν ΣΤ΄ ἕως τὸν Η΄ αἰῶνα στὸ Βυζάντιο. Ὁ ὕμνος αὐτός, ὅπως καὶ ὅλα τὰ κοντάκια μὲ τὴ σταθερὴ μορφή, ἀποτελεῖται ἀπὸ τὸ προοίμιο, τὸ ὁποῖο εἶναι ἕνα τροπάριο εἰσαγωγικὸ καὶ περιληπτικὸ τοῦ ὅλου ὕμνου, τὸ γνωστό μας «Τῇ ὑπερμάχῳ...» καὶ ἀκολουθοῦν 24 στροφὲς (οἱ οἶκοι), ἔχοντας ἀκροστιχίδα τὰ γράμματα τῆς ἀλφαβήτου καὶ ἀκροτελεύτιο, οἱ μὲν δώδεκα περιττοὶ οἶκοι τὸ «Χαῖρε νύμφη ἀνύμφευτε» καὶ οἱ ὑπόλοιποι δώδεκα ζυγοὶ τὸ «ἀλληλούια». Οἱ στίχοι τῶν οἴκων εἶναι ἀντίστοιχα ἰσοσύλλαβοι καὶ ὀμότονοι ἔτσι ὥστε ἡ ἰσοσυλλαβία καὶ ἡ ὁμοτονία τῶν ἀντιστοίχων στίχων τῶν οἴκων νὰ δημιουργεῖ ἀξιόλογη ρυθμικὴ τάξη.
 

Ὁ ποιητὴς τοῦ θαυμαστοῦ αὐτοῦ ποιήματος μᾶς εἶναι ἄγνωστος, καθὼς καὶ ὁ χρόνος σύνθεσής του. Μόνο ὑποθέσεις μποροῦμε νὰ κάνουμε. Κάποιοι δέχονται ὡς ποιητὴ τὸν Ρωμανὸ τὸν Μελωδὸ (6ος αἰῶνας), ἄλλοι τὸν πατριάρχη Σέργιο (7ος αἰῶνας), ἄλλοι τὸν Γεώργιο Πισίδη (7ος αἰῶνας), κάποιοι ἄλλοι τὸν πατριάρχη Γερμανὸ Α΄ (8ος αἰῶνας), τὸν ἱερὸ Φώτιο (9ος αἰῶνας), τὴν Κασσιανὴ (9ος αἰῶνας) κ.α.
 

Πρόβλημα ἐπίσης εἶναι καὶ ἡ ἀφορμὴ σύνθεσης τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου. Οἱ ἐρευνητὲς παίρνοντας ἀφορμὴ ἀπὸ τὸ ὑπέροχο προοίμιο «Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ...» καὶ ἑστιάζοντας στὴν φράση «Ὡς λυτρωθεῖσα τῶν δεινῶν εὐχαριστήρια ἀναγράφω σοι ἡ πόλις σου Θεοτόκε» ἐπιχειροῦν νὰ προσδιορίσουν τὸ πολεμικὸ γεγονὸς ἀπὸ τὸ ὁποῖο σώθηκε ἡ Κωνσταντινούπολη, χάρη στὴν θαυματουργικὴ ἐπέμβαση τῆς Θεομήτορος. Ἔτσι κάποιοι μιλοῦν γιὰ τὴν στάση τοῦ νίκα (534), ἄλλοι γιὰ τὴν ἐπιδρομὴ τῶν Ἀβάρων ἐπὶ Μαυρικίου καὶ ἐπὶ Ἡρακλείου (626), ἢ τῶν Ἀράβων ἐπὶ Κωνσταντίνου Δ΄ τοῦ Πωγωνάτου (7ος αἰῶνας) καὶ τὴν ἐποχὴ τοῦ  Λέοντος Γ΄ τοῦ Ἰσαύρου (8ος αἰῶνας). Οἱ πιὸ πολλοὶ συγκλίνουν στὴν ἄποψη ὅτι ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος συντέθηκε γύρω στὸν 6ο αἰῶνα ἀνεξάρτητα ἀπὸ κάποιο ἱστορικὸ γεγονὸς μὲ μοναδικὸ σκοπὸ νὰ ἐξυμνηθεῖ τὸ ἱερὸ πρόσωπο τῆς Θεοτόκου καὶ κατὰ κύριο λόγο ὁ Εὐαγγελισμός Της.
 

Τὴν ἄποψη αὐτὴ ἐνισχύει τὸ γεγονὸς ὅτι τὸ ἀρχικὸ προοίμιο τοῦ ὕμνου ἦταν ἄλλο, τό «Τὸ μυστικῶς προσταχθὲν λαβὼν ἐν γνώσει...», τὸ ὁποῖο ἔχει σχέση μὲ τὸ περιεχόμενο τῆς ἑορτῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ. Εἶναι ὅμως πολὺ πιθανό, ὅπως βεβαιώνει καὶ ἡ παράδοση, τὸ ἔτος 626, ἐπὶ Ἡρακλείου, χάρη στὴ θαυματουργικὴ ἐπέμβαση τῆς Θεοτόκου γιὰ τὴ σωτηρία τῆς Βασιλεύουσας ἀπὸ τοὺς Ἀβάρους, νὰ συντέθηκε ἄλλο ἐπίκαιρο προοίμιο,  τό «Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητήρια...» ἀπὸ τὸν πατριάρχη Σέργιο, γιὰ νὰ ταιριάζει στὴν περίσταση. Ὁ προϋπάρχων θαυμαστὸς ὕμνος μαζὶ μὲ τὸ νέο προοίμιο, τὸ ὁποῖο ἐπεκράτησε τελικά, ψάλθηκε ἀπὸ τὸν εὐσεβῆ λαὸ τῆς Πόλης ὡς εὐχαριστήρια ὁλονύκτια ὠδὴ στὴν Ὑπέρμαχο Στρατηγό. Ὀνομάστηκε δὲ Ἀκάθιστος, διότι, σὲ ἔνδειξη σεβασμοῦ, κλῆρος καὶ λαός, ἔψαλλαν ὄρθιοι τὸν ἐπινίκιο αὐτὸν ὕμνο στὴ Θεοτόκο.
 

Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὰ προβλήματα αὐτά, ἡ καλλιέπεια τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου εἶναι πραγματικὰ θαυμαστῆ. Κάποιοι ὑποστηρίζουν ὅτι εἶναι ἡ σπουδαιότερη ὑμνολογικὴ σύνθεση τῆς Ἐκκλησίας μας καὶ ἕνα κορυφαῖο ποίημα τῆς παγκόσμιας λογοτεχνίας. Πραγματικά, τὰ ἐκφραστικὰ καὶ αἰσθητικὰ στοιχεῖα του εἶναι πάμπολλα. Ἐξαιρετικὴ ἐντύπωση προκαλοῦν οἱ παρομοιώσεις, οἱ ζωηρὲς εἰκόνες ἀπὸ τὴν καθημερινὴ ζωή, τὸ φυτικὸ καὶ ζωικὸ βασίλειο, οἱ ἀντιθέσεις, τὰ ἀφηρημένα οὐσιαστικά, τὰ ὁποῖα ἔπλεξε ἀριστοτεχνικὰ ὁ ποιητὴς σὲ κάθε στίχο.
 

Ὡς περιεχόμενο τοῦ ὕμνου περιλαμβάνεται ὁ Εὐαγγελισμός, ἡ ἐπίσκεψη τῆς Θεοτόκου στὴν Ἐλισάβετ, οἱ ἀμφιβολίες τοῦ μνήστορος Ἰωσήφ, ἡ προσκύνηση τοῦ Θείου Βρέφους ἀπὸ τοὺς Μάγους τῆς Ἀνατολῆς, ἡ Ὑπαπαντή, ἡ φυγὴ στὴν Αἴγυπτο, τὸ ὅλο μυστήριο τῆς σαρκώσεως τοῦ Θεοῦ Λόγου καὶ ἡ ἐν Αὐτῷ σωτηρίᾳ τοῦ ἀνθρωπίνου γένους. Μέσα ἀπὸ τὴ θαυμάσια ποιητικὴ πλοκὴ προβάλλει τὸ ἱερότατο πρόσωπο τῆς Θεομήτορος ὡς ἡ ἁγνότερη, καθαρότερη καὶ ἁγιότερη ἀνθρώπινη ὕπαρξη, ὁ Ὁποία ἀξιώθηκε νὰ γίνει τὸ τίμιο καὶ καθαρὸ δοχεῖο τῆς θεότητας. Ἀξιώθηκε Αὐτὴ νὰ γίνει ἡ καθέδρα τοῦ Βασιλέως καὶ ἡ νοητὴ κλῖμαξ, ἡ ὁποία ἕνωσε τὴ γῆ μὲ τὸν οὐρανό, τὸν ἄνθρωπο μὲ τὸ Θεό. Ἐξαίρεται ἐπίσης μὲ ἔμφαση ἡ συμβολὴ τῆς Θεοτόκου στὸ ἔργο τῆς σωτηρίας τοῦ ἀνθρωπίνου γένους, ἡ ὁποία χαρακτηρίζεται ὡς ἀναντικατάστατη.
 

Ὁ ὑπέροχος αὐτὸς ὕμνος, μὲ τὴν ἀνεπανάληπτη ποιητική του ἀξία, ἐνέπνευσε κατὰ καιροὺς πληθώρα καλλιτεχνῶν. Μεγάλοι ζωγράφοι ἱστόρισαν μὲ τὸ χρωστῆρα τους ἀτόφιες σκηνὲς τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου. Μεγάλοι ποιητὲς χρησιμοποίησαν αὐτολεξεὶ φράσεις τοῦ θεσπεσίου ὕμνου καὶ δανείστηκαν ἀπὸ αὐτὸν καλολογικὰ στοιχεῖα (Παλαμᾶς, Σικελιανός, Ἐλύτης). Σπουδαῖοι ρήτορες δὲν παραλείπουν νὰ χρησιμοποιοῦν φραστικὰ σχήματα τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου στοὺς λόγους τους. Ἐπίσης ἡ ἐπίδραση τοῦ θαυμαστοῦ ὕμνου  στὸν ἁπλὸ λαὸ ὑπῆρξε τεράστια. Δὲν εἶναι λίγες οἱ φράσεις ποὺ χρησιμοποιοῦνται μὲ σημασία στὸν καθημερινὸ λόγο, παρμένες ἀπὸ τὸ θεσπέσιο λειμωνάριο αὐτοῦ τοῦ ποιήματος, π.χ. «χαῖρε βάθος δυσθεώρητον».
 

Οἱ ἀκολουθίες τῶν Χαιρετισμῶν καὶ τοῦ Ἀκαθίστου γίνονται εὐκαιρία γιὰ τοὺς πιστοὺς νὰ κατακλείσουν τοὺς ναούς. Σπεύδουν νὰ ἀκούσουν τὸν ὑπέροχο ὕμνο καὶ νὰ σιγοψάλλουν τὸ «Χαῖρε Νύμφη ἀνύμφευτε» στὴν Μεγάλη Μητέρα τοῦ κόσμου, τὸ καταφύγιο κάθε πονεμένης ψυχῆς. Ὑπάρχουν πιστοὶ ποὺ ἔχουν ἀποστηθίσει ὁλόκληρο τὸν Ἀκάθιστο Ὕμνο, τὸν ὁποῖο ψάλλουν στὴν καθημερινή τους προσευχή, ὡς βάλσαμο οὐράνιο καὶ ὕψιστη πνευματικὴ τέρψη γιὰ τίς ψυχές τους. Διότι μέσα ἀπὸ τοὺς μελιστάλακτους στίχους του προβάλλει ἡ γλυκιὰ μορφὴ τῆς Παναγίας μας ὡς τὸ ἀρχέτυπο τῆς πραγματικῆς μητρικῆς ἀγάπης, τῆς ἀπύθμενης εὐσπλαχνίας, τῆς ἀείσκεπης προστασίας, τῆς ταχείας βοηθείας. Γι᾿ αὐτὸ τὸ ὑπέροχο αὐτὸ ποίημα εἶναι τόσο ἀγαπητὸ στὸ ὀρθόδοξο πλήρωμα!

__________________________________

Πολυτονισμὸς ΕΘΝΕΓΕΡΣΙΣ

«Πᾶνος»