«Tό πρόβλημα στὴ διανόηση τοῦ Νίκου Καζαντζάκη»

Γράφει ὁ ΝΙΚΟΣ Ε. ΣΑΚΑΛΑΚΗΣ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟΣ

 

Ἦταν 26 Ὀκτωβρίου τοῦ 1957, ὅταν τελείωσε ἡ ἐπίγεια διαδρομὴ τοῦ Νίκου Καζαντζάκη, ὡς γήϊνη πραγματικότητα - παρουσία.
 

Ἄφησε στὸ συγγραφικὸ ἔργο του, τὸ ἀνώτερο προσωπικό του ἐπίπεδο ἐσωτερικῆς δραματικῆς διαπάλης στὴν ἀντίθεσή του, ὡς πνευματικὸς πυρῆνας, μὲ τὴν ἀλήθεια τοῦ Εὐαγγελίου.
 

Ἴσως αὐτὸ τὸ βίωμά του νὰ εἶχε τίς ρίζες του (πηγὲς) στὶς ἐσωτερικὲς σχέσεις τῆς οἰκογένειάς του.
 

Εἶναι φανερὴ στὰ ἔργα του καὶ ἡ ἐπιρροή του ἀπὸ τὸν Φρόϋντ, ὁ ὁποῖος πίστευε, ὡς προσδιοριστικὲς αἰτίες τῶν κοινωνικῶν φαινομένων, (θεσμοί, θρησκεία κ.λ.π.) τὸ σεξουαλικὸ ἔνστικτο.
 

Ἡ τεράστια πρόοδος τῶν φυσικῶν ἐπιστημῶν (19ος αἰῶνας) καὶ οἱ ἐφαρμογές του στὸν κοινωνικὸ βίο, δημιούργησαν ἀλληλοσυγκρουόμενα φιλοσοφικὰ ρεύματα, τῶν ὁποίων ὁ θόρυβος, ὁ βόμβος καὶ μυκηθμὸς ἀκούγονται μέχρι σήμερα, ἐπηρρεάζοντα χιλιάδες ἀνθρώπων.
 

Ἀνάμεσα στὴ διαχρονικὴ πορεία τοῦ Ὀρθοδόξου πνεύματος καὶ τῆς ἠλεκτρισμένης ἀπὸ τὸν ὑλισμὸ ἀτμόσφαιρας εὑρισκόμενος (φιλοσοφικὰ) ὁ Καζαντζάκης, δὲν ἔλαβε (δυστυχῶς), ὡς φιλόσοφος - ἐρευνητής, στὰ σοβαρά, προσεκτικά, τὴν Θεόπνευστη συμβουλή τοῦ Ἀπ. Παύλου: «πάντα δὲ δοκιμάζετε, τὸ καλὸν κατέχετε· ἀπὸ παντὸς εἴδους πονηροῦ ἀπέχεσθε» (Α΄ Θεσ., Ε, 21). Δὲν ἐπέλεξε συνειδητὰ τὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας καὶ αὐτὸ ἔγινε αἰτία πτώσεών του, βλασφήμων κυρίως. Ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ σαφὴς καὶ προειδοποιητικός.
 

Α) «Ἰδοὺ τέθηκα ἐνώπιόν σου σήμερον τὴν ζωὴν καὶ τὸν θάνατον» (Δευτ. 30, 15).
 

Β) «Τί γὰρ ὠφελεῖται ἐὰν τὸν κόσμον ὅλον κερδήσῃ, τὴν δὲ ψυχὴν αὐτοῦ ζημιωθεῖ; ἢ τί δώσει ἄνθρωπος ἀντάλλαγμα τῆς ψυχῆς αὐτοῦ;» (Ματθ. ιστ΄, 26).
 

Ἀπὸ τὴ φασματική - φιλοσοφικὴ ἀνάλυση τῶν ἔργων τοῦ Καζαντζάκη διακρίνουμε ἐπάνω του μιὰ μαγνητίζουσα ἐπιβολὴ τοῦ Νίτσε, τῆς θεοσοφίας, τοῦ ὑπαρξισμοῦ, τοῦ Μπέρξον· ἕναν Σάρτρειο δηλ. κόσμο ἀντίληψης καὶ συναισθήματος.
 

Ὁ Φράνσις Ζανσόν, μελετητὴς τοῦ Γαλλικοῦ ὑπαρξισμοῦ (Σάρτρ), τόνισε: «Ὁ ὑπαρξισμὸς εἶναι ἡ φιλοσοφία τοῦ ἀνθρώπινου ἐπαμφοτερισμοῦ».
 

Στὸ βιβλίο «Βίος καὶ Πολιτεία τοῦ Ἀλέξη Ζορμπὰ» τοῦ Καζαντζάκη, διαβάζουμε (σελ. 7):
 

«Ὁ Μπέρξονας μὲ ἀλάφρωσε ἀπὸ ἄλυτες φιλοσοφικὲς ἀγωνίες ποὺ μὲ τυραννοῦσαν στὰ πρῶτα νιάτα· ὁ Νίτσε μὲ πλούτισε μὲ καινούργιες ἀγωνίες καὶ μ᾿ ἔμαθε νὰ μετουσιώνω τὴ δυστυχία, τὴν πίκρα, τὴν ἀβεβαιότητα σὲ περηφάνια».
 

Εἶχε δίκιο ὁ Φράνσις Ζανσόν, ὅπως συμπεραίνουμε καὶ ἀπὸ τὴν τοποθέτηση τῆς Ἑλένης Σαμίου - Καζαντζάκη (σύζυγός του), ἡ ὁποία εἶπε: «Εἶναι ὑπαρξιστὴς φιλόσοφος, ναί. Ἀλλά, ὅπως πολὺ ὀρθὰ εἶπαν πολλοὶ μελετητὲς τοῦ ὑπαρξισμοῦ, οἱ ὑπαρξιστὲς φιλόσοφοι, ἂν ὑπάρχει κάτι ποὺ τοὺς συνδέει, εἶναι οἱ διαφορές τους καὶ ὄχι οἱ ὁμοιότητές τους» (Βιβλίο «οἱ παρεξηγημένοι», σελ. 31 τοῦ Κώστα Χατζιδάκη - Ἐκδ. ΔΡΟΜΩΝ).
 

Πληροφοριακά, ὁ Μπέρξσον (1859-1941) εἶναι ὁ κύριος ἐκπρόσωπος τῆς ἐνορασιοκρατικῆς ἄποψης (ἐνόραση), ἡ ὁποία προσπαθεῖ νὰ κάμει ὑπέρβαση τῆς ἐμπειρίας καὶ τῆς λογοκρατίας, δηλ. ἕνας τρόπος γνώσης χωρὶς τὴν παρέμβαση τοῦ λογικοῦ ἢ (ἀλλιῶς) ἡ ἱκανότητα κάποιου νὰ ἔχει συνείδηση πραγμάτων ποὺ δὲν εἶναι ἀντιληπτὰ μὲ τίς φυσικὲς αἰσθήσεις.
 

Αὐτὴ ἡ φιλοσοφικὴ θεωρία ἔγινε δεκτὴ ἀπὸ τὸν Καζαντζάκη μὲ τρόπο «ἐνεργητικό», τὴν δούλεψε μέσα του στὰ ὅρια αὐτόχθονης σκέψης καὶ προσπάθησε, ἔτσι, νὰ ἑρμηνεύσῃ τὸ γεγονὸς «ΘΕΑΝΘΡΩΠΟΣ - ΧΡΙΣΤΟΣ» σὲ ἰδεαλιστικὸ (κατὰ Μπέρξον) ὁρίζοντα. Αὐτὸ τὸ λάθος του, ὡς προβολὴ τῆς σκέψης του στὸ πρόσωπο τοῦ Ἰησοῦ, βρίσκεται στὸ ἔργο του ὄχι μόνο σὰν ἀστοχία στὴ γνώση τῆς ζωῆς τοῦ Χριστοῦ ἀλλά, τὸ χειρότερο, σὲ ἐπίπεδο βλασφημίας.
 

Ἡ φιλοσοφία τοῦ Καζαντζάκη γύρω ἀπὸ τὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ δὲν εἶναι σὲ καμμία περίπτωση παιδαγωγοῦσα φιλοσοφία, ὡς πνευματικὴ κατάκτηση καὶ ἀναβαθμὸς θεολογικοῦ πολιτισμοῦ. Ὡς ἁπλὸς ἄνθρωπος, ὄχι τῆς καθημερινότητας, τὸν καθόριζαν οἱ ἀκραῖες «ὑπαρξιακὲς» ὁριοθετήσεις τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς, ἔρωτας καὶ θάνατος δηλ., τίς ὁποῖες μετέφερε φανταστικὰ στὶς συνθῆκες παρουσίας τοῦ Σαρκωθέντος Χριστοῦ.
 

Στὶς ἀστοχίες (ἁμαρτήματα) ὁδηγεῖται ἡ ἀνθρώπινη διανόηση, ὅταν στερεῖται ἐκκλησιαστικῆς ἐμπειρίας - παιδείας, ὅταν ὁ ὑλισμὸς ἀποκοιμίζει τοὺς μαθητές του, ὅταν κλείνουν τὴν θύρα τῆς ψυχῆς οἱ ἄνθρωποι στὸ φωτισμὸ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ὅπως - δυστυχῶς - ὁ Νίκος Καζαντζάκης. Στὰ ἔργα τοῦ Καζαντζάκη, στὶς ἀναφορές του στὸ Θεανδρικὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, εἶναι ἐμφανὴς ἡ ἀποδυνάμωση τῶν ἀρχῶν - λειτουργιῶν τῆς Λογικῆς ὡς ἐπιστήμης καὶ τῆς λογικῆς, ὡς φυσικῆς δυνάμεως τοῦ Νοῦ.
 

Στὸ ἐπίπεδο συνολικῆς θεώρησης τῶν ἔργων του, ὡς συνισταμένη τῶν  ἀναφορῶν του στὸ Χριστό, διακρίνουμε ὡς πεδίο ὁρισμοῦ τῶν Ὀντολογικῶν καὶ ἀξιολογικῶν προτάσεών του περὶ Χριστοῦ ὄχι τὸ Εὐαγγέλιο, ὡς ὄφειλε, ἀλλὰ τίς σκέψεις, τίς συναισθηματικὲς ἀποχρώσεις καὶ τίς βουλητικὲς τάσεις ἑνὸς ἐμπαθοῦς - σαρκικοῦ ἀνθρώπου.
 

Ὁ π. Αὐγουστῖνος Καντιώτης, σχετικά, ἔχει τονίσει γιὰ τὸ ἔργο τοῦ Καζαντζάκη:
 

Α) «Ὁ Καζαντζάκης προσβάλλει τὸν ἰδιωτικὸ βίον τοῦ Υἱοῦ τῆς Παρθένου, πλέκων διὰ τῆς νοσηρᾶς φαντασίας διηγήσεις, αἱ ὁποῖαι οὐδὲ κόκκον ἱστορικότητος ἐμπερικλείουν».
 

Β) «Ὁ Καζαντζάκης, ὁ ὁποῖος ἐκ τῆς ψυχοσυνθέσεώς του ἀρέσκεται νὰ βλέπῃ ὅλους τοὺς ἥρωας τῶν μυθιστορημάτων του ὡς δίποδα κτήνη νὰ πίπτουν καὶ νὰ κολυμβοῦν καὶ νὰ ἠδονίζωνται μέσα εἰς τὸ βορβορῶδες τέναγος τῶν σεξουαλικῶν ἐπιθυμιῶν, ἐπεκτείνει δυστυχῶς τὴν νοσηρὰν φαντασίαν του καὶ μέχρι τοῦ Κυρίου».
 

Γ) «Ὁ ἄθλιος Καζαντζάκης καὶ εἰς τὸ πρόσωπον τοῦ Χριστοῦ ἤθελε νὰ ἐφαρμόσῃ μὲ ὅλας τὰς συνεπείας της τὴν περὶ σεξουαλισμοῦ θεωρίαν Φρόϋντ, ἡ ὁποία ὑπὸ τὰ πλήγματα τῆς ὑγιοῦς ψυχολογίας διασήμων ἐπιστημόνων κατέρρευσε πλέον εἰς ἐρείπια» (Βλέπε βιβλίο «Ἀντιβλασφημικὸς Ἀγῶν»).
 

Ἀβίαστα μποροῦμε νὰ ἰσχυρισθοῦμε, ὅτι ὁ Καζαντζάκης «ἑρμήνευσε» τὸν Κύριο μέσα ἀπὸ τὸν Καζαντζάκη, δεμένος μὲ τὴ Γῆ, δίχως μάτια πρὸς τὸν οὐρανό, πρὸς τὴν Θεία Ἀποκάλυψη (Ἁγ. Γραφὴ καὶ Ἱ. Παράδοση).
 

Ἐπαναλαμβάνουμε, ὅτι τὸ πρόβλημα στὴ διανόησή του ἑστιάζεται στὴν ἀντιφατικὴ συνύπαρξη δύο ὀντικῶν σημείων τῆς βιοθεωρίας του. Τὸ πρῶτο σημεῖο εἶναι ὁ ἀφετηριακὸς ἄξονάς του, ἡ ἱστορικότητα τοῦ Χριστοῦ, τὴν ὁποία ὀρθῶς δέχεται, ἀλλὰ ὁ δεύτερος ἄξονας προσανατολισμοῦ τῆς σκέψης του, ἑρμηνευτικῆς τοῦ προσώπου τοῦ Χριστοῦ, δὲν εἶναι ἡ Γραφὴ καὶ ἡ Ἱ. Παράδοση, δυστυχῶς. Εἶναι ἡ ἐμπαθής, ἐσωτερική, ὑποκειμενικὴ τοπογραφία τῆς ψυχῆς του. Εἶναι πρόβλημα Λογικῆς καὶ λογικῆς!
 

1ο Σχόλιο: «Ἄν, ὅμως, ἐπιτρέψεις στὸν ἑαυτό σου νὰ παρασυρθεῖ ἀπὸ τὴν μανία τοῦ νοῦ, θὰ ἀποδειχθῇς σκαθάρι ποὺ γεννιέται ἀπὸ τὴν κοπριὰ καὶ προσπαθεῖ μὲ τὰ ἀσθενῆ πτερά του νὰ ἀνέβει στὸν οὐρανό, ἀλλὰ κάθε τόσο πέφτει μαζί τους κάτω» (Ἅγ. Μάξιμος Γραικός, Λόγος Ι΄).
 

2ο Σχόλιο: «Τὰ λόγια τῆς θρησκείας μας, τὰ διαβάζουν μὲν οἱ σπουδαγμένοι, καὶ τὰ περιεργάζονται, ἀλλὰ μοναχὰ ἀπ᾿ ἔξω, ὅπως ψηλαφεῖ ὁ τυφλὸς τὰ διάφορα πράγματα, δίχως νὰ εἶνε εἰς θέσιν νὰ ἐννοήσει τί κρύβουν παραμέσα. «Ἡ ἀπιστία, λέγει ἕνας ἅγιος, εἶναι μιὰ λέπρα τῆς ψυχῆς, ὅπου ψηλαφεῖ μὲν τὰ λόγια τῆς θρησκείας, ἀλλὰ δὲν τὰ νοιώθει, διότι τὰ χέρια τοῦ λεπροῦ εἶναι ἀναίσθητα καὶ νεκρά» (Βιβλίο «Σημεῖον Μέγα» - Φώτης Κόντογλου, Σελ. 17).
 

3ο Σχόλιο: «Πὼς εἶναι δυνατὸν ἕνας «τετυφωμένος νοῦς» (Β΄ Τιμ. Γ, 4), νὰ πλησιάσει καὶ νὰ προσεγγίσει τὸ «ξένον μυστήριον», τὸ «παράδοξον μυστήριον». Τότε ἡ ἀνθρώπινη ὕπαρξη δὲν μπορεῖ νὰ γίνει δέκτης καὶ ἀποδέκτης τῆς αὐτοαποκαλύψεως τοῦ Θεοῦ στὸ πρόσωπο τοῦ Λόγου Του, ποὺ σαρκοῦται στὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, γιὰ νὰ σκηνώσει ἀνάμεσά μας» (Ἀλεξ. Βάμβας - θεολόγος).

 

ΝΙΚΟΣ Ε. ΣΑΚΑΛΑΚΗΣ
ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟΣ

__________________________________

Πολυτονισμὸς ΕΘΝΕΓΕΡΣΙΣ

«Πᾶνος»