Εὐαγγελία Λάππα: Ὁ Στρατάρχης τῆς νίκης, Ἀλέξανδρος Παπάγος [1883 - 4 Ὀκτωβρίου 1955]

Εὐαγγελία Κ. Λάππα
13 Ὀκτωβρίου 2022

Ὁ Ἀλέξανδρος Παπάγος γεννήθηκε στὴν Ἀθήνα, στὶς 9 Δεκεμβρίου 1883, μὲ καταγωγὴ ἀπὸ τίς Κυδωνιὲς (Ἀϊβαλὶ) τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καὶ ἦταν τὸ τρίτο ἀπὸ τὰ τέσσερα παιδιὰ τοῦ στρατιωτικοῦ Λεωνίδα Παπάγου καὶ τῆς Μαρίας Ἀβέρωφ. Σπούδασε στὴ Νομικὴ σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, στὴ συνέχεια στὴ στρατιωτικὴ σχολὴ τῶν Βρυξελλῶν τοῦ Βελγίου καὶ μετεκπαιδεύτηκε στὴ Σχολὴ Ἱππικοῦ τοῦ Ὕπρ. Στὶς 15 Ἰουλίου 1906 γύρισε στὴν Ἑλλάδα καὶ κατατάχθηκε στὸν Ἑλληνικὸ στρατὸ ὡς ἀνθυπίλαρχος. Τὸν ἴδιο χρόνο ἔγινε μέλος τοῦ Μακεδονικοῦ Κομιτάτου Ἀθηνῶν, καθὼς ἦταν σὲ ἐξέλιξη τότε ὁ Μακεδονικὸς Ἀγῶνας. 

 

Ἐπίσης συμμετεῖχε στοὺς Βαλκανικοὺς πολέμους 1912 - 1913 ὡς διαγγελέας τοῦ Στρατηλάτη διαδόχου καὶ ἔπειτα βασιλιᾶ Κωνσταντίνου. Ὅμως κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ Ἐθνικοῦ Διχασμοῦ 1917, λόγῳ του ὅτι ἦταν βασιλόφρων, ἀποτάχθηκε ἀπὸ τὸ στράτευμα καὶ ἐξορίστηκε διαδοχικὰ στὰ νησιὰ Ἴο, Μῆλο, Θήρα καὶ Κρήτη ὥσπου τὸ 1920, μὲ τὴν ἐπάνοδο τοῦ βασιλιᾶ Κωνσταντίνου, ἀνακλήθηκε στὸ στρατὸ μὲ προαγωγὴ στὸν βαθμὸ τοῦ ἀντισυνταγματάρχη καὶ συμμετεῖχε στὴ Μικρασιατικὴ ἐκστρατεία. Μετὰ τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1923 καὶ τὸ ἀποτυχημένο στρατιωτικὸ κίνημα τῶν ὑποστρατήγων Π. Γαργαλίδη καὶ Π. Λεοναρδόπουλου, ἀποτάχθηκε ἀπὸ τὸ στράτευμα γιὰ νὰ ἐπανέλθει πάλι, προαγόμενος στὸν βαθμὸ τοῦ συνταγματάρχη στὶς 13 Δεκεμβρίου 1923.

Στὶς 15 Ὀκτωβρίου 1935, προήχθῃ σὲ Ἀντιστράτηγο καὶ τοποθετήθηκε ὡς Διοικητὴς διαδοχικὰ τοῦ Ἀ΄ καὶ τοῦ Γ΄ Σώματος Στρατοῦ καὶ ἔφερε τὴν εὐθύνη τῆς Ἀρχιστρατηγίας τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ. Τὴν 1η Αὐγούστου 1936 ὁ Παπάγος ἀνέλαβε τὴν ἀρχηγία τοῦ ΓΕΣ καὶ συνεργάστηκε μὲ τὸ ἐθνικὸ καθεστὼς τῆς 4ης Αὐγούστου 1936. Μαζὶ μὲ τὸν Πρωθυπουργὸ καὶ Ὑπουργὸ Στρατιωτικῶν Ἰωάννη Μεταξᾶ, διοργάνωσαν καὶ συγκρότησαν ἐκ βάθρων τὸν Ἑλληνικὸ Στρατὸ (τὸν ὁποῖο εἶχε ἀφήσει καθημαγμένο ὁ Ἐλευθέριος Βενιζέλος) καὶ ὀργάνωσαν ἕνα ἄρτιο σχέδιο ἐπιστρατεύσεως.

Συμμετεῖχε ὡς ἀρχιστράτηγος στὸν πόλεμο τοῦ 1940 - 41. Στὴν κατοχὴ ἀνέπτυξε ἀντιστασιακὴ δράση ἐναντίον τῶν Γερμανῶν, ἀλλὰ προδόθηκε μὲ ἀποτέλεσμα νὰ συλληφθεῖ μὲ ἄλλους συνεργάτες του καὶ νὰ ὁδηγηθεῖ στὰ γερμανικὰ στρατόπεδα συγκέντρωσης, μέχρι ποὺ ἀπελευθερώθηκε το Μάϊο τοῦ 1945.

 

Ἀμέσως μετὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῆς Ἑλλάδας τὸ 1944, εἶχε δημιουργηθεῖ δυσχερὴς κατάσταση σὲ ὅλη τὴν ἐπικράτεια, λόγῳ τῆς δράσης τῶν ἀπὸ τὴν Γιουγκοσλαβία καὶ τὴν Ἀλβανία ὁρμώμενων ἐνόπλων κομμουνιστικῶν συμμοριῶν. Κάτω ἀπὸ τέτοιες συνθῆκες, τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1948, ἡ Κυβέρνηση Ἐθνικῆς Ἑνότητος, ὑπὸ τὸν Θεμιστοκλῆ Σοφούλη, ἀνέθεσε τὴν ἀρχιστρατηγία τῶν Ἑλληνικῶν Ἐνόπλων Δυνάμεων στὸν (ἀπόστρατο πλέον) Ἀντιστράτηγο Παπάγο. Μὲ τὴν ὁριστικὴ καὶ ἀμετάκλητη συντριβὴ τῶν κομμουνιστικῶν δυνάμεων στὰ ὄρη Γράμμος - Βίτσι, τὸν Αὔγουστο 1949 ἔσωσε τὴν Ἑλλάδα ἀπὸ τὸ νὰ γίνει μία «Λαϊκὴ Δημοκρατία» καὶ τὴν Μακεδονία ἀπὸ τὸ νὰ ἀποσπασθεῖ ἀπὸ τὸν Ἑλληνικὸ κορμό. Γιὰ τίς ὑπηρεσίες του αὐτὲς πρὸς τὴν Πατρίδα, ἡ Βουλὴ τῶν Ἑλλήνων ὁμοφώνως ψήφισε νόμο, την 17η Ὀκτωβρίου 1949, σύμφωνα μὲ τὸν ὁποῖο ἀπονεμήθηκε στὸν Παπάγο, ὁ μέγιστος στρατιωτικὸς τίτλος τοῦ «Στρατάρχη».

Ὁ Ἑλληνικὸς λαός, κατεχόμενος ἀπὸ θαυμασμὸ πρὸς τὸ πρόσωπό του, ἀπαίτησε νὰ πολιτευθεῖ. Ὁ ἴδιος, ἀφοῦ ἀμφιταλαντεύτηκε, τὸ ἀποφάσισε στὶς 30 Ἀπριλίου 1951, παρὰ τὴν ἀντίθετη γνώμη τοῦ Βασιλέως Παύλου, ὁ ὁποῖος φοβόταν τὴν ἰσχυρὴ προσωπικότητα καὶ τὴν ἐπιρροὴ τοῦ Στρατάρχη. Συγκρότησε τὸ δικό του κόμμα, μὲ τὸ ὄνομα «Ἑλληνικὸς Συναγερμὸς» καὶ τὸ 1952 κέρδισε τίς ἐκλογὲς κι ἔγινε πρωθυπουργός. Χάρη σ᾿ αὐτόν, ἡ οἰκονομία τῆς Ἑλλάδος ἀναπτύχθηκε σὲ μεγάλο βαθμό, ἡ Παιδεία ἀναβαθμίστηκε σὲ μεγάλο ἐπίπεδο, ἡ δικαιοσύνη ἀναδιαρθρώθηκε καὶ ἐκσυγχρονίστηκε, ἡ κοινωνικὴ πολιτικὴ βελτιώθηκε μὲ μέτρα ὑπὲρ τῶν ἐργαζόμενων, οἱ Ἔνοπλες Δυνάμεις ἀνασυντέθηκαν καὶ διασφαλίστηκε μὲ τὴν ἰσχὺ τοῦ νόμου, ἡ ἐσωτερικὴ γαλήνη. Κατοχυρώθηκε ἡ ἔννομη τάξη καὶ ἡ ἀληθινὴ ἰσότητα τῶν πολιτῶν ἀπέναντι στὸ νόμο. Τὸ πιὸ σημαντικὸ ἀπ᾿ ὅλα ὅμως ἦταν ἡ ἐξασφάλιση τῆς ἐθνικῆς ἑνότητας τῶν Ἑλλήνων.

Σὲ ἀντίθεση μὲ τίς προηγούμενες μεταπολεμικὲς ἑλληνικὲς κυβερνήσεις, ὁ Παπάγος ἀποφάσισε νὰ λύσει τὸ Κυπριακό. Στὶς 22 Δεκεμβρίου τοῦ 1953, συναντήθηκε μὲ τὸν Ὑπουργὸ Ἐξωτερικῶν τῆς Μεγάλης Βρετανίας Ἄντονυ Ἦντεν στὴν βρετανικὴ πρεσβεία λίγο πρὶν ἀπὸ τὰ Χριστούγεννα μὰ ὅταν ἔθιξε τὸ Κυπριακό, ὁ Ἦντεν τὸν διέκοψε ἀπότομα καὶ τοῦ ἀπάντησε ψυχρὰ ὅτι γιὰ τὴν κυβέρνησή του δὲν ὑπάρχει κανένα Κυπριακὸ ζήτημα, οὔτε θὰ ὑπάρξει στὸ μέλλον. Ἡ συζήτηση γρήγορα ἐξελίχθηκε σὲ καυγᾶ, στὸν ὁποῖο ὁ Παπάγος εἶπε ὅτι μετὰ ἀπ᾿ αὐτὴν τὴν κατηγορηματικὴ ἄρνηση ἔνιωθε ἐλεύθερος νὰ κινηθεῖ ὅπως νόμιζε γιὰ τὸ Κυπριακό. Ἐνῶ μιλοῦσε ὁ Παπάγος, ὁ Ἦντεν πῆγε στὸ παράθυρο καὶ κοίταζε τὸν δρόμο, ἀδιαφορῶντας γιὰ τὸν συνομιλητή του, ὁ ὁποῖος, ἐξοργισμένος, φώναξε: «Εἶμαι ὁ πρωθυπουργὸς τῆς Ἑλλάδας καὶ ὅταν μιλῶ μὲ κάποιον, ἀξιῶ νὰ μοῦ δείχνει τὸ πρόσωπό του καὶ ὄχι τὰ ὀπίσθιά του!» καὶ ἔφυγε.

Οἱ Ἄγγλοι, ἔχοντας σκοπὸ νὰ ἀνατρέψουν τὴ κυβέρνηση τοῦ Παπάγου, παρακίνησαν τὸν Ὑπουργὸ Συντονισμοῦ Σπύρο Μαρκεζίνη νὰ ἔρθει σὲ ρήξη μὲ τὸν Παπάγο. Σύμφωνα μὲ τὸν ἱστορικὸ ἐρευνητὴ Γιῶργο Λεονταρίτη, ὁ Σπύρος Μαρκεζίνης «δὲν ἐπιθυμοῦσε νὰ ὑπάρξει ἀντιπαράθεση καὶ ἔνταση στὶς ἑλληνοβρετανικὲς σχέσεις ἐξ αἰτίας τοῦ Κυπριακοῦ»¹ καὶ ἔχαιρε ξεχωριστῆς συμπάθειας καὶ κολακειῶν ἀπὸ τὸν ῆντεν, γιὰ τὸν ὁποῖο ἤξερε πολὺ καλὰ ὅτι ἦταν δεδηλωμένος ἀνθέλληνας². Ἰδιαίτερα ἀποκαλυπτικὸ εἶναι ὅτι «οἱ Βρετανοὶ διοχέτευαν τίς ἀπειλές τους πρὸς τὸν Πρωθυπουργό, μέσῳ τοῦ Ὑπουργοῦ Συντονισμοῦ, μὲ τὸν ὁποῖο εἶχαν συχνὲς ἐπαφές»!³ Τελικὰ ὁ Μαρκεζίνης παραιτήθηκε στὶς 2 Ἀπριλίου 1954 καὶ σὲ σύντομο χρονικὸ διάστημα τὸν ἀκολούθησαν κάποιοι ἀκόμα βουλευτές.

Τὸν Σεπτέμβριο 1954 ὁ Παπάγος προσέφυγε γιὰ τὸ Κυπριακὸ στὸν ΟΗΕ, ὅπου πῆρε τὴν συντριπτικὴ πλειοψηφία τῶν θετικῶν ψήφων (36 ΥΠΕΡ, 18 ΚΑΤΑ καὶ 11 ἀποχές). Οἱ Ἄγγλοι ὅμως ἐνέπλεξαν στὸ Κυπριακὸ τὴν ἀδιάφορη μέχρι τότε Τουρκία, καὶ ἄρχισαν νέες ἐντάσεις. Μετὰ τὴν ἀποτυχία τῆς διπλωματικῆς μάχης στὸν ΟΗΕ πῆρε προσωπικὰ ὁ Παπάγος τὴν ἀπόφαση γιὰ ἵδρυση τῆς ΕΟΚΑ. Μάλιστα κάλεσε στὸ γραφεῖο του τὸν στρατηγὸ Κοσμᾶ καὶ τοῦ ἀνέθεσε τὴν ὀργάνωση ἀνταρτικοῦ ἀγῶνα στὴν Κύπρο ὑπὸ τὴν ἀρχηγία τοῦ στρατηγοῦ Γεωργίου Γρίβα-Διγενή.

Τὸ φθινόπωρο τοῦ 1954 ὁ Παπάγος, ἐνῶ εἶχε πάει ταξίδι στὴ Πορτογαλία, ἄρχισε νὰ παρουσιάζει γαστρεντερικὲς ἐνοχλήσεις καὶ ὅταν ἐπέστρεψε στὶς 5 Νοεμβρίου 1954, ἦταν χλωμὸς καὶ ἀδυνατισμένος καὶ τότε ἐμφάνισε συμπτώματα δυσθυμίας, ἀνορεξίας καὶ ἀνεπαρκοῦς ὕπνου. Νοσηλεύτηκε σὲ Πανεπιστημιακὴ Κλινική της Ζυρίχης στὴν Ἑλβετία, ἀπ᾿ ὅπου ἐξῆλθε σὲ ἄριστη ὑγεία. Ἐν τούτοις, ἡ ὑγεία του ἄρχισε ἀπὸ τὸν ἑπόμενο Μάρτιο νὰ ἐπιδεινώνεται σταδιακά. Κάποια μέρα λιποθύμησε στὴν ἔπαυλή του στὴν Ἐκάλη. Οἱ δικοί του κάλεσαν ἀμέσως γιατρούς, ἀλλὰ ὁ Παπάγος δὲν τοὺς δέχτηκε. Τὸ καλοκαίρι τοῦ 1955 γινόταν συνωμοσία ἀνάμεσα στὸν τότε ὑπουργὸ δημοσίων ἔργων Κωνσταντῖνο Καραμανλῆ, στοὺς μετέπειτα πολιτικοὺς Κωνσταντῖνο Τσάτσο καὶ Εὐάγγελο Ἀβέρωφ - Τοσίτσα καθὼς καὶ μερικῶν ἄλλων ἀπὸ τὴ βενιζελικὴ παράταξη (Γρηγόριο Κασιμάτη, Δημήτριο Μακρή, Γεώργιο Μαῦρο κ.α.) ἀλλὰ ὁ Παπάγος δὲν μποροῦσε πλέον λόγῳ τῆς ἀρρώστιας του νὰ ἀντιδράσει.  Οἱ Ἄγγλοι βρίσκονταν σὲ δυσχερῆ θέση, λόγῳ τοῦ ἀγῶνα τῆς ΕΟΚΑ ποὺ εἶχε ἀρχίσει στὴ Κύπρο τὴν 1η Ἀπριλίου 1955 καί, γνωρίζοντας τὴν κατάσταση τῆς ὑγείας τοῦ Παπάγου, προσπάθησαν νὰ προσεταιριστοῦν ἕναν ἀπὸ τοὺς δύο ὑποψήφιους διαδόχους του, τὸν Στέφανο Στεφανόπουλο, Ἀντιπρόεδρο τῆς Κυβέρνησης καὶ Ὑπουργὸ Ἐξωτερικῶν. Δυστυχῶς, ὁ τελευταῖος, ὡς φιλόδοξος ποὺ ἦταν, δέχθηκε νὰ πάει στὸ Λονδῖνο τὸν Αὔγουστο τοῦ 1955, ὕστερα καὶ ἀπὸ παρότρυνση τῶν Κανελλόπουλου, Μποδοσάκη  καὶ ἄλλων ἀγγλόφιλων. Ἐκεῖ ἔλαβε μέρος στὴν περιβόητη Τριμερῆ, ὅπου δέχθηκε τὴν βρετανικὴ προτροπὴ νὰ ἐπιστρέψει ἡ Τουρκία ὡς ἐνδιαφερόμενο μέλος στὸ Κυπριακό.  Βεβαίως ὁ Παπάγος, ὡς ἄρρωστος ποὺ ἦταν, δὲν μποροῦσε νὰ πάει καὶ δὲν θὰ δεχόταν ποτέ.

Ἐντύπωση προκαλεῖ τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ τότε ὑπουργὸς Ἐξωτερικῶν τῆς Βρετανίας Μὰκ Μίλαν εἶχε «ἀπόλυτα ἐξακριβωμένες πληροφορίες» (τὸν ἐνημέρωνε ὁ Μποδοσάκης), ὅτι πολὺ σύντομα ὁ Στρατάρχης δὲν θὰ ζοῦσε! Στὶς 11.30 μ. μ. τῆς 4 Ὀκτωβρίου τοῦ 1955, ὁ Ἀλέξανδρος Παπάγος ἄφησε τὴν τελευταία του πνοή. Τὸ ἑπόμενο διάστημα, κι ἐνῶ ἡ συντριπτικὴ πλειοψηφία τῶν κοινοβουλευτικῶν στελεχῶν τοῦ «Ἑλληνικοῦ Συναγερμοῦ», ὑπέγραψε πρωτόκολλο μὲ βάση τὸ ὁποῖο ἡ ἀρχηγία τοῦ κόμματος δινόταν στὸν Στεφανόπουλο, ὁ βασιλιᾶς Παῦλος, μὲ ἐντολὴ τῶν ξένων, ὅρκισε πρωθυπουργὸ τὸν Ὑπουργὸ Δημοσίων Ἔργων, Κωνσταντῖνο Καραμανλῆ, προκαλῶντας γενικὴ κατάπληξη.

Κλείνοντας καὶ εἰδικὰ γιὰ τὸν Καραμανλῆ ὑπάρχει καὶ τὸ «Ὑπόμνημα Πιπινέλη», ἀπὸ τὸ ὄνομα τοῦ παλαίμαχου πρέσβη, Παναγιώτη Πιπινέλη. Σύμφωνα μὲ τὸ ὑπόμνημα αὐτό, ὁ Κωνσταντῖνος Καραμανλῆς εἶχε ἀναλάβει νὰ φέρει σὲ πέρας κάποιες δεσμεύσεις του, ἔναντι τοῦ «συμμαχικοῦ» παράγοντα, πρωτίστως γιὰ τὸ Κυπριακό. Καὶ οἱ δεσμεύσεις πραγματοποιηθήκαν στὸ ἀκέραιο μὲ τὴν βοήθεια ἐπίσης τοῦ Εὐαγγέλου Ἀβέρωφ - Τοσίτσα.

Παραθέτω ἕνα ποίημά μου γιὰ τὸν Ἀλέξανδρο Παπάγο:

Ὁ Στρατάρχης τῆς νίκης,
Ἀλέξανδρος Παπάγος

Σύ, Παπάγο, τῆς νίκης Στρατάρχη,
θρέμμα Κυδωνιῶν, τῆς Ἑλλάδος Ἐθνάρχη,
τοῦ Ἔθνους τὸ μεγαλεῖο ποθοῦσες,
γι᾿ αὐτὸ σ᾿ ἐθνικοὺς ἀγῶνες δροῦσες.

***
Στὴν Πατρίδα ὑπηρεσίες εἶχες παράσχει.
Στὸ Μακεδονικὸ ἀγῶνα εἶχες συμμετάσχει.
Τούρκους, Βουλγάρους εἶχες πολεμήσει,
σ᾿ αὐτοὺς  τοὺς πολέμους⁴, εἶχες νικήσει.

***
Ὡς τὸ Σαγγάριο εἶχες φτάσει,
ὅπου τὴ μάχη εἴχαμε χάσει.
Τὰ μάτια τῶν Ἑλλήνων εἶχαν κλάψει.
Τὴ Μικρασία οἱ Τοῦρκοι εἶχαν κάψει.

***
Ἔπος ἔγραψες τὸ Σαράντα
-ποὺ ἦταν καὶ θά ᾿ναι ἔνδοξο πάντα-
τοὺς εἰσβολεῖς Ἰταλοὺς πολεμῶντας,
τὴ μεγάλη νίκη κατακτῶντας.

***
Στοὺς Γερμανοὺς ἀντίσταση εἶχες φέρει,
μέχρι νὰ φυσήξει λευτεριᾶς ἀγέρι.
Πάλεψες μὲ τοὺς ἀνθέλληνες ἀντάρτες,
διέλυσες τῶν πλάνων τους, τοὺς μαύρους χάρτες!

***
Τὴν ἀγάπη τῶν Ἑλλήνων εἶχες κερδίσει.
Ἔγινες Ἐθνάρχης, τό ᾿χαν θελήσει!
Βάλθηκες τὴν Ἑλλάδα νὰ ὑπηρετήσεις.
Στόχος στὴ δόξα νὰ τὴν ὁδηγήσεις.

***
Δὲ δίστασες τὴ Κύπρο νὰ στηρίξεις.
Τοῦτο τὸ θέμα σὺ πιὰ νὰ θίξεις.
Ἦταν καιρὸς νὰ τὸ λύσεις⁵,
τὴν ἕνωση μὲ τὴν Ἑλλάδα νὰ πετύχεις.

***
Τοὺς Ἀγγλοσάξονες εἶχες ἐνοχλήσει,
πού ᾿χες τὸν ἀγῶνα τῆς Κύπρου βοηθήσει,
κ᾿ εἶχες τὴν ἕνωση ζητήσει.
Ποιός τοὺς ἤθελε νὰ τὸ συζητήσει;

***
Ὄχι μόνο λευτεριὰ δὲν τῆς δῶσαν,
μὰ καί, ἄχ! Στρατάρχη, σὲ σκοτῶσαν!
Ὁ ἀγῶνας τῆς ΕΟΚΑ εἶχε ἀρχίσει,
ὅταν ἡ ἐγκόσμια ζωή σου εἶχε σβήσει.

***
Στὸν οὐρανό, κοντὰ εἶχες καθίσει,
μ᾿ ἐκείνους πού ᾿χαν τὸ αἷμα τους χύσει,
ποθῶντας ἡ λευτεριὰ στὴ Κύπρο ν᾿ ἀνθίσει,
στῆς Ἑλλάδος τὴν ἀγκάλη νὰ γυρίσει!

***
Ἥρωας τοῦ Κυπριακοῦ ἀγῶνα εἶχες γίνει!
Μὰ ἡ Ἑλλὰς χωρὶς ἐθνάρχη εἶχε πάλι μείνει!

 

Εὐαγγελία Κ. Λάππα
4 Ἀπριλίου 2022

«Τὸ Κυπριακὸν θὰ εἶναι ἕνα ἐκ τῶν πρώτων καὶ κυριοτέρων μελημάτων μου. Δι᾿ ἐμέ, ἡ Ἕνωσις ὑπάρχει, εἶναι δεδομένη.... Διότι, ἂς τὸ πάρουν ἀπόφαση. Ἡ Κύπρος εἶναι Ἑλλάς»

Στρατάρχης Ἀλέξανδρος Παπάγος

Πηγές

 
1. Παπαγιαννόπουλου Τάκη, δημοσιογράφου - ἐφέδρου ἀξιωματικοῦ, Στρατάρχης ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΓΟΣ, ὁ ἐκλεκτὸς τῆς ἱστορίας, Ἀθῆναι 1987.
 

2. Γιώργου Ἀ. Λεονταρίτη, Ἐπιχείρηση: Ἀνατροπὴ Παπάγου, ὁ Στρατάρχης, στόχος τῶν Ἄγγλων, τὸ ἄγνωστο παρασκήνιον τῆς πιὸ συγκλονιστικῆς μεταπολεμικῆς περιόδου, Ἐκδόσεις Μέτρον, 2008.
 

3. Φανούλας Ἀργυροῦ, Ἀπὸ τὴν Ἕνωση στὴν Κατοχή, Λευκωσία 1995.
 

4. https://www.militaire.gr/i-prosvoli-toy-inten-ston-papago-i-ekrixi-toy-stratarchi-kai-to-telos-toy/ / Δημήτρης Σταυρόπουλος, Ἡ προσβολὴ τοῦ Ἦντεν στὸν Παπάγο, ἡ ἔκρηξη τοῦ στρατάρχη καὶ τὸ τέλος του
 

5. https://koukfamily.blogspot.com/2015/11/blog-post_533.html# / Ἠλίας Ἰωάννου Ἠλιόπουλος, ἐπιμέλεια κειμένου Θωμαΐς Παριανοῦ, ΣΤΡΑΤΑΡΧΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΓΟΣ
 

6. https://www.pontosnews.gr/317534/istoria/ta-gegonota-pou-odigisan-stin-idrysi-t/ / Τάσος Κ. Κοντογιαννίδης, Τὰ γεγονότα ποὺ ὁδήγησαν στὴν ἵδρυση τῆς ΕΟΚΑ

______________________________

                        
1. Γιώργου Ἀ. Λεονταρίτη, Ἐπιχείρηση: Ἀνατροπὴ Παπάγου, ὁ Στρατάρχης, στόχος τῶν Ἄγγλων, τὸ ἄγνωστο παρασκήνιον τῆς πιὸ συγκλονιστικῆς μεταπολεμικῆς περιόδου, Ἐκδόσεις Μέτρον, 2008, σὲλ 142.
 

2. ὅ. π. σελ 144.
 

3. ὅ. π. σελ 143.
 

4. Τοὺς Βαλκανικοὺς πολέμους (1912 - 1913)
 

5. Ἀπόφασή του ποὺ ἐρχόταν σὲ ἀντίθεση, μὲ τίς δηλώσεις των Νικολάου Πλαστήρα καὶ Σοφοκλῆ Βενιζέλου, οἱ ὁποῖοι λέγανε ὅτι δὲν εἶναι καιρὸς νὰ ἀσχολούμαστε μὲ τὴν Κύπρο καὶ νὰ ἔρθουμε σὲ κόντρα μὲ τοὺς Ἀγγλοσάξονες.

__________________________________

Πολυτονισμὸς ΕΘΝΕΓΕΡΣΙΣ

«Πᾶνος»