Το Ευαγγέλιο έτσι ξεκίνησε, με τα λόγια του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου: "Μετανοείτε, ήγγικε γαρ η Βασιλεία των Ουρανών". Και το κήρυγμα του Χριστού μετά την Βάπτιση ήταν: "Μετανοείτε και πιστεύετε στο Ευαγγέλιο".
Όμως, στην εποχή μας τίθεται το ερώτημα: γιατί χρειάζεται μετάνοια; Από κοινωνική άποψη, είναι άτοπο να μιλάει κανείς για μετάνοια. Υπήρχε, βεβαίως, κάποιο ομοίωμα της μετάνοιας, ιδιαίτερα σε χώρες του ανατολικού ολοκληρωτισμού: όταν παρέκκλινε κάποιος από τη γραμμή του κόμματος και απαιτούσαν από αυτόν "μετάνοια". Ή, όταν αρχηγοί του κόμματος παρέκκλιναν οι ίδιοι από το αρχικό τους πρόγραμμα, μόνο που αυτό δεν ονομαζόταν μετάνοια, αλλά «μεταρρύθμιση» ή "περεστρόϊκα" [1]… Σε αυτές τις περιπτώσεις δεν υπήρχε πραγματική μετάνοια.
Έχει δει κάποιος από σας την ταινία του Αμπουλάτζε "Η μετάνοια"; Σε αυτή έχουμε ακριβώς την περίπτωση ψεύτικης μετάνοιας. Μόνο στο τέλος της ταινίας αποκαλύπτεται τι είναι η πραγματική μετάνοια. Την ψεύτικη μετάνοια η ταινία την παρουσιάζει, ως αλλαγή των "ιδεών" ή του "στιλ" εξουσίας τη στιγμή που, στην ουσία, παραμένουν ίδια. Και πράγματι, τέτοια "μετάνοια" δεν έχει τίποτα κοινό με την πραγματική μετάνοια.
Στην Αγία Γραφή (στο ελληνικό κείμενο) υπάρχουν δύο διαφορετικές έννοιες για τη μετάνοια. Η μια είναι η "μετάνοια" και η άλλη η "μεταμέλεια". Σκέφτηκα, για παράδειγμα, να πάω στην Φρανκφούρτη και "έδειξα μεταμέλεια", δηλαδή, άλλαξα γνώμη: δε θα πάω. Αυτό στην Αγία Γραφή λέγεται "μεταμέλεια", δηλαδή αλλαγή σκοπού. Δεν έχει καμία πνευματική σημασία. Υπάρχει και κοινωνιολογική ή ψυχολογική έννοια της "μεταμέλειας", με το νόημα της αλλαγής. Στην Ψυχολογία αναφέρονται στο "μετασχηματισμό" του χαρακτήρα, της νεύρωσης… Ούτε ο Άντλερ στην Ψυχολογία του βάθους, ούτε ο Φρόυντ, ακόμα και ο Γιουνγκ, δεν αναφέρονται στην έννοια της μετάνοιας.
Η μετάνοια είναι θρησκευτική έννοια. Πρέπει να μετανοείς μπροστά σε κάποιον. Δε σημαίνει απλώς να αλλάξεις τον τρόπο ζωής ή το εσωτερικό συναίσθημα ή την εμπειρία σου, όπως εννοείται, ας πούμε, στις ανατολικές θρησκείες και πολιτισμούς. Αυτές οι θρησκείες λένε ότι ο άνθρωπος πρέπει να αποκτήσει τη δική του εμπειρία, πρέπει να γνωρίσει τον εαυτό του, να φτάσει στην αυτοπραγμάτωσή του, για να ξυπνήσει το φως της συνείδησής του. Όμως, για μια τέτοια αλλαγή δε χρειάζεται ο Θεός. Η χριστιανική μετάνοια, όμως, οπωσδήποτε, γίνεται μπροστά σε κάποιον.
Να ένα παράδειγμα. Ένας από τους Σέρβους μας – τώρα είναι 60 χρονών – ήταν κομμουνιστής στα νεανικά του χρόνια και έκανε, όπως όλοι αυτοί, πολύ κακό στον κόσμο. Μετά, όμως, στράφηκε προς την πίστη, τον Θεό, την Εκκλησία και, όταν του πρότειναν να μεταλάβει, έλεγε: «Όχι, έχω κάνει πολύ κακό». «Να πας να εξομολογηθείς». «Όχι, έλεγε, πώς να πάω να εξομολογηθώ σε ιερέα, τη στιγμή που εγώ έχω αμαρτήσει ενώπιον του λαού! Πρέπει να εξομολογηθώ δημόσια μπροστά στο λαό».
Να, αυτό είναι έκφραση πλήρους συνειδητοποίησης για το τι είναι η μετάνοια. Εδώ βλέπετε την εκκλησιαστική αντίληψη, πρωτοχριστιανική και αληθινά βιβλική, ότι, δηλαδή, ο άνθρωπος δεν είναι ποτέ μόνος στον κόσμο. Στέκεται, πρώτα από όλα, ενώπιον του Θεού, αλλά και ενώπιον των ανθρώπων. Γι’ αυτό, στη Βίβλο, η αμαρτία του ανθρώπου ενώπιον του Θεού πάντα σχετίζεται με τον πλησίον, κι αυτό σημαίνει ότι έχει κοινωνικές, ανθρωπιστικές προεκτάσεις και συνέπειες. Αυτό αποτυπώνεται και στο λαό μας και στους μεγάλους Ρώσους συγγραφείς. Ο ορθόδοξος λαός νιώθει ότι ο κλέφτης ή ο τύραννος ή αυτός που κάνει κακό στον πλησίον του είναι το ίδιο όπως και ο άθεος. Ας πιστεύει στον Θεό. Δεν έχει καμία σημασία, αφού η ζωή του δε συμβαδίζει με την πίστη. Στην πραγματικότητα, βλασφημεί τον Θεό.
Από εδώ απορρέει η ολιστική έννοια της μετάνοιας, ως καθαρής στάσης ενώπιον του Θεού και των ανθρώπων. Η μετάνοια δεν μπορεί να νοηθεί μόνο με κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους. Πάντα υπάρχει η θεόσταλτη, βιβλική, χριστιανική έννοια.
Ο Χριστός αρχίζει το Ευαγγέλιό Του, την καλή Του είδηση, το κήρυγμά Του προς την ανθρωπότητα, με τη μετάνοια. Ο Άγιος Μάρκος ο Ασκητής, μαθητής του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, που ζούσε στην έρημο, τον 4ο-5ο αιώνα, στη Μικρά Ασία, διδάσκει ότι ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός, η δύναμη του Θεού και η Σοφία του Θεού, καθώς προνοεί για τη σωτηρία όλων, από όλα τα δικά Του διάφορα δόγματα και εντολές, άφησε έναν και μοναδικό νόμο: το νόμο της ελευθερίας, μόνο που η μύηση σε αυτόν το νόμο της ελευθερίας γίνεται μόνο μέσω της μετάνοιας.
Ο Χριστός έδωσε εντολή στους αποστόλους: "Κηρύξετε σε όλους τους λαούς τη μετάνοια, διότι πλησίασε η Βασιλεία των Ουρανών". Και ο Κύριος, ήθελε να πει με αυτό ότι στη δύναμη της μετάνοιας εμπεριέχεται η δύναμη της Βασιλείας των Ουρανών, όπως ακριβώς στη ζύμωση εμπεριέχεται το ψωμί ή στο σπόρο εμπεριέχεται το φυτό. Έτσι, η μετάνοια είναι η αρχή της Βασιλείας των Ουρανών. Να θυμηθούμε την Επιστολή του Αγίου Αποστόλου Παύλου προς τους Εβραίους: εκείνοι που μετανόησαν, ένιωσαν τη δύναμη της Βασιλείας των Ουρανών, τη δύναμη του μέλλοντος αιώνα. Όμως, μόλις στράφηκαν προς την αμαρτία, χάσανε αυτή τη δύναμη και έπρεπε ξανά να ανακτήσουν τη μετάνοια.
Λοιπόν, η μετάνοια δεν είναι απλώς κοινωνική ή ψυχολογική ικανότητα να συμβιώνεις με άλλους ανθρώπους χωρίς σύγκρουση. Η μετάνοια είναι οντολογική, δηλαδή υπαρξιακή κατηγορία του χριστιανισμού. Όταν ο Χριστός άρχισε το Ευαγγέλιο με τη μετάνοια, εννοούσε την οντολογική πραγματικότητα του ανθρώπου. Να το πούμε με τα λόγια του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά: η εντολή της μετάνοιας και οι άλλες εντολές που μας δόθηκαν από τον Χριστό, αντιστοιχούν πλήρως στην ίδια την ανθρώπινη φύση, αφού στην αρχή Αυτός δημιούργησε αυτή τη φύση του ανθρώπου.
Ήξερε ότι θα ερχόταν μετά ο Ίδιος και ότι θα έδινε τις εντολές, και γι’ αυτό δημιούργησε τη φύση σύμφωνα με τις εντολές που θα έδινε. Και εξ αντιθέτου, ο Κύριος έδωσε αυτές τις εντολές που αντιστοιχούσαν στη φύση που είχε δημιουργήσει αρχικά. Με αυτόν τον τρόπο, ο λόγος του Χριστού περί μετανοίας δε συκοφαντεί την ανθρώπινη φύση. Δεν «επιβάλλει» στην ανθρώπινη φύση κάτι το ξένο. Η μετάνοια είναι ό, τι πιο φυσικό και φυσιολογικό που αντιστοιχεί στην ανθρώπινη φύση. Μόνο που η ανθρώπινη φύση είναι πεπτωκυΐα, γι’ αυτό βρίσκεται τώρα στην αφύσικη για αυτήν κατάσταση. Εδώ, ακριβώς, είναι η μετάνοια που προσφέρεται ως διεργασία με την οποία ο άνθρωπος μπορεί να διορθώνει τη φύση του, να την επαναφέρει στη φυσιολογική της κατάσταση. Γι’ αυτό, ο Σωτήρας είπε: «Μετανοείτε», δηλαδή, "αλλάξτε νου".
Το θέμα είναι ότι η σκέψη μας απομακρύνθηκε από τον Θεό, από τον εαυτό της και από τους άλλους. Σε αυτό συνίσταται η άρρωστη, η παθολογική εκείνη κατάσταση του ανθρώπου που λέγεται πάθος (παθολογική). Είναι ασθένεια, διαστροφή, όχι, όμως, καταστροφή ακόμα, όπως και η ασθένεια δεν είναι ακόμα η καταστροφή του οργανισμού, αλλά η φθορά του. Η αμαρτωλή κατάσταση του ανθρώπου είναι φθορά της φύσης του. Όμως, ο άνθρωπος μπορεί να αποκατασταθεί, να αποδεχτεί τη διόρθωση. Γι’ αυτό, η μετάνοια προσφέρεται ως υγεία για το ασθενές σημείο, για την άρρωστη φύση του ανθρώπου. Και αφού ο Σωτήρας είπε ότι πρέπει να μετανοούμε, ακόμα και αν δε νιώθουμε μέσα μας την ανάγκη μετάνοιας, πρέπει να Τον εμπιστευόμαστε ότι πράγματι χρειάζεται να μετανοούμε. Όντως, οι μεγάλοι άγιοι όσο πιο πολύ πλησίαζαν στον Θεό, τόσο πιο δυνατά ένιωθαν την ανάγκη για μετάνοια, αφού ένιωθαν το βάθος της πτώσης του ανθρώπου.
Άλλο ένα παράδειγμα από τη σύγχρονη εποχή. Ένας Περουβιανός συγγραφέας, ο Κάρλος Καστανέντα, έγραψε 8 βιβλία για έναν Ινδό σοφό και μάγο, τον Ντον Χουάν από το Μεξικό. Αυτός του είχε μάθει να παίρνει ναρκωτικά, για να νιώθει την κατάσταση μιας δεύτερης, ειδικής – άλλης πραγματικότητας, να μπαίνει στο βάθος του δημιουργημένου κόσμου και να νιώθει την πνευματικότητά του, να συναντιέται με πνευματικά όντα. Ο Καστανέντα ήταν ανθρωπολόγος και είχε προκαλέσει μεγάλο ενδιαφέρον ανάμεσα στη νεολαία. Δυστυχώς, και εδώ έχουν μεταφραστεί ήδη 8 τόμοι. Πρόσφατα, στο Βελιγράδι, έγινε συζήτηση: τι είναι ο Καστανέντα, να τον δεχτούμε ή να τον απορρίψουμε; Ένας ψυχίατρος υποστήριξε ότι η λήψη ναρκωτικών με σκοπό τις ψευδαισθήσεις είναι επικίνδυνος δρόμος, από τον οποίον είναι αμφίβολο αν θα επιστρέψει κανείς. Ένας συγγραφέας επαινούσε τον Καστανέντα. Εγώ βρέθηκα να είμαι ο πιο αυστηρός κριτής.
Στην περίπτωση του Ντον Χουάν του συγγραφέα Καστανέντα δεν υπάρχει τίποτα το καινούργιο. Η ανθρωπότητα βρίσκεται σε τραγική, αφύσικη κατάσταση. Αλλά τι προτείνει αυτός για να βγούμε από αυτή την κατάσταση; Να νιώσουμε την άλλη πραγματικότητα, να απελευθερωθούμε λίγο από τους περιορισμούς μας. Και τι γίνεται; Τίποτα! Ο άνθρωπος παραμένει τραγικό ον που δεν είναι λυτρωμένος ούτε καν εξαγορασμένος. Δεν μπορεί, σαν τον βαρόνο Μινχάουζεν, ο ίδιος να βγάλει τον εαυτό του από τον βάλτο, τραβώντας τον απ’ τα μαλλιά. Ο απόστολος Παύλος αναφέρει: ούτε άλλοι ουρανοί, ούτε άλλη κτήση, ούτε το υπερφυσικό φως, ούτε ο έβδομος ουρανός δεν μπορούν να σώσουν τον άνθρωπο, αφού ο άνθρωπος δεν είναι ένα απρόσωπο ον που έχει ανάγκη μόνο από ειρήνη και ηρεμία. Είναι ζωντανό πρόσωπο που ψάχνει την ζώσα επικοινωνία με τον Θεό.
Ένας Σέρβος αγρότης κομμουνιστής είπε με αρκετή τραχύτητα: «Έλα, πού είναι ο Θεός για να τον πιάσω από το λαιμό;» Είναι άθεος; Όχι, δεν είναι άθεος. Νιώθει ζωντανά τον Θεό, μαλώνει με τον Θεό, όπως ο Ιακώβ. Βεβαίως, ήταν άσχημο από την πλευρά αυτού του Σέρβου να μιλάει έτσι, όμως, αυτός νιώθει τη ζωντανή ζωή… Αλλά το να θεωρείς ότι η σωτηρία βρίσκεται σε κάποια ισορροπημένη μακαριότητα, στο νιρβάνα, στον εσωτερικό κόσμο της συγκέντρωσης και του διαλογισμού δεν οδηγεί τον άνθρωπο πουθενά. Του κλείνει ακόμα και τη δυνατότητα της σωτηρίας του, επειδή ο άνθρωπος είναι ον που δημιουργήθηκε εκ του μη όντος σε ύπαρξη και προσκλήθηκε σε επικοινωνία…
Στο βιβλίο «Άσμα Ασμάτων» ή στους Ψαλμούς, παρακολουθούμε τον υπαρξιακό διάλογο ανάμεσα στον Θεό και τον άνθρωπο. Πάσχουν και οι δύο. Και ο Θεός λυπάται τον άνθρωπο και ο άνθρωπος λυπάται. Ο Ντοστογιέβσκιϊ πολύ καθαρά έδειξε ότι όταν ο άνθρωπος απομακρύνεται από τον Θεό, κάτι πολύ πολύτιμο και κάτι μεγάλο χάνεται. Μια τέτοια αστοχία, όπως η μη προσέλευση στη συνάντηση με τον Θεό, είναι πάντα τραγωδία. Η τραγωδία έγκειται στη συνειδητοποίηση της απώλειας αυτού που θα μπορούσαμε να είχαμε καταλάβει. Όταν ο άνθρωπος χάνει την αγάπη και απομακρύνεται από τον Θεό, αυτό το αισθάνεται τραγικά, επειδή έχει δημιουργηθεί για αγάπη. Η μετάνοια μάς επαναφέρει σε αυτή την κανονική κατάσταση, ή, τουλάχιστον, στην αρχή μιας κανονικής πορείας. Η μετάνοια, όπως έλεγε ο πατήρ Ιουστίνος (Πόποβιτς), είναι σαν το σεισμό: καταστρέφει ό, τι φαινόταν στέρεο, κάτι που αποδεικνύεται ψεύτικο, οπότε πρέπει να αλλάξουμε αυτό που υπήρχε προηγουμένως. Και έτσι αρχίζει η αληθινή, διαρκής διαμόρφωση της προσωπικότητας, του νέου ανθρώπου.
Η μετάνοια δεν είναι δυνατή χωρίς τη συνάντηση με τον Θεό. Γι’ αυτό, ο Θεός βγαίνει και υποδέχεται τον άνθρωπο. Αν η μετάνοια ήταν απλή παρατήρηση, μεταμέλεια, διάθεση των δυνάμεών μας με διαφορετικό τρόπο, θα ήταν απλός μετασχηματισμός, αλλά δε θα ήταν αλλαγή στην ίδια την ουσία. Ο άρρωστος, όπως λέει ο Άγιος Κύριλλος της Αλεξανδρείας, δεν μπορεί να θεραπεύσει τον εαυτό του, χρειάζεται θεραπευτή, τον Θεό. Και σε τι συνίσταται η αρρώστια; Στη φθορά της αγάπης. Δεν πρέπει να υπάρχει μονόπλευρη αγάπη. Η αγάπη πρέπει να είναι, τουλάχιστον αμφίπλευρη. Και για την πληρότητα της αγάπης χρειάζονται τρείς: Ο Θεός, ο πλησίον και εγώ. Εγώ, ο Θεός και ο πλησίον. Ο πλησίον, ο Θεός και εγώ.
Αυτό είναι η περιχώρηση, η αλληλοδιείσδυση της αγάπης, η κυκλικότητα της αγάπης. Αυτό είναι η αιώνια ζωή. Στη μετάνοια, ο άνθρωπος νιώθει ότι είναι άρρωστος, και ψάχνει τον Θεό. Γι’ αυτό, η μετάνοια έχει μέσα της πάντα τη αναγεννητική δύναμη. Η μετάνοια δεν είναι απλώς λύπηση του εαυτού σου ή κατάθλιψη ή κόμπλεξ κατωτερότητας. Είναι, πάντα, να συνειδητοποιείς και να αισθάνεσαι την απώλεια της επικοινωνίας, και άμεσα να αναζητάς και να αρχίζεις τη διεργασία ανάκτησης αυτής της επικοινωνίας.
Να, ήλθε εις εαυτόν ο άσωτος υιός και λέει: "Να, σε ποια κατάσταση είμαι. Όμως, έχω πατέρα και θα πάω στον πατέρα!" Αν απλώς είχε συνειδητοποιήσει ότι ήταν άσωτος, δε θα ήταν ακόμα χριστιανική μετάνοια. Όμως, πήγε στον πατέρα! Σύμφωνα με την Αγία Γραφή, μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας ήδη είχε βγει για να υποδεχτεί τον υιό, ότι, δηλαδή, ο πατέρας έκανε το πρώτο βήμα και ότι αυτό είχε αντίκτυπο στη θέληση του υιού για να επιστρέψει. Βεβαίως, δε χρειάζεται να το αναλύσουμε, ούτε το πρώτο ούτε το δεύτερο, η συνάντηση είναι πάντα διπλή. Στη μετάνοια, και ο Θεός και ο άνθρωπος μπαίνουν στην δραστηριοποίηση της αγάπης. Η αγάπη ψάχνει επικοινωνία. Η μετάνοια είναι κιόλας λύπηση για τη χαμένη αγάπη.
Μόνο όταν αρχίζει η διεργασία της μετάνοιας, μόνο τότε ο άνθρωπος νιώθει την ανάγκη της. Σαν να φαίνεται ότι ο άνθρωπος πρώτα πρέπει να αισθανθεί ότι έχει ανάγκη την μετάνοια και ότι αυτή είναι η σωτηρία του. Όμως, στην πραγματικότητα, συμβαίνει κάτι παράδοξο: μόνο όταν ο άνθρωπος ήδη βιώνει τη μετάνοια, τότε νιώθει την ανάγκη της. Αυτό σημαίνει ότι το ασυνείδητο της καρδιάς είναι πιο βαθύ από τη συνείδηση και ότι ο Θεός προσφέρει σε αυτόν που επιθυμεί. Ο Χριστός έλεγε: "ὁ δυνάμενος χωρεῖν χωρείτω".
Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος ρωτάει, και ποιος μπορεί να χωρέσει; Και απαντάει: αυτός που θέλει. Βεβαίως, το θέλημα δεν είναι απλώς η συνειδητοποιημένη απόφαση αλλά κάτι πολύ πιο βαθύ. Ο Ντοστογιέβσκιϊ, επίσης, το ένιωσε και η ορθόδοξη ασκητική το ξέρει ότι το θέλημα είναι πολύ πιο βαθύ από το νου του ανθρώπου, ριζώνεται στον πυρήνα του ανθρώπου που λέγεται καρδιά ή πνεύμα. Όπως στον 50ο ψαλμό: "καρδίαν καθαρὰν κτίσον ἐν ἐμοί, ὁ Θεός, καὶ πνεῦμα εὐθὲς ἐγκαίνισον ἐν τοῖς ἐγκάτοις μου".
Είναι παραλληλισμός: καρδίαν καθαράν – πνεύμα εὐθὲς · κτίσον - ἐγκαίνισον· ἐν ἐμοί - ἐν τοῖς ἐγκάτοις μου. Δηλαδή, επιβεβαιώνεται αυτό που είχε ειπωθεί στο πρώτο μέρος, με άλλα λόγια. Η καρδιά ή το πνεύμα είναι η ουσία του ανθρώπου, το βάθος της κατ’ εικόνα Θεού προσωπικότητας του ανθρώπου. Μπορούμε να πούμε κιόλας ότι η αγάπη και η ελευθερία εμπεριέχονται στο κέντρο, στον πυρήνα του ανθρώπου. Η αγάπη του Θεού ανακάλεσε τον άνθρωπο εκ του μη όντος. Το κάλεσμα του Θεού πραγματοποιήθηκε και ήρθε η απάντηση. Αλλά, η απάντηση αυτή είναι προσωπική! Δηλαδή, ο άνθρωπος είναι η απάντηση στο κάλεσμα του Θεού.
Συνεχίζεται
_________________________________
[1] Εισήγηση σε συνέδριο νεολαίας στο Μόναχο, το Δεκέμβριο του 1988. Δημοσιεύτηκε στον "Αγγελιοφόρο της Γερμανικής Επαρχίας της Υπερορίου Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας". Αναδημοσιεύεται από το φυλλάδιο: Επίσκοπος Αθανάσιος (Γιέβτιτς). «Η μετάνοια, η εξομολόγηση, η νηστεία», Φριάζινο: Σοντρούζεστβο Πραβοσλάβνιϊ Παλόμνικ, 1995.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου